الف ـ درآمدی بر فهرست نویسی کتاب های فارسی
اهمیت فراوان آوردن فهرست مشترک از همه ی نگاشته ها و نسخه های فارسی بر پژوهندگان روشن است و این موضوع گفتار من نیست. اما از اشاره به برخی از آنها ناگزیرم.
اهمیتش یکی هم برای یافتن قلمرو جغرافیایی این زبان است. که گستره ای از ایران کنونی و خراسان بزرگ از افغانستان و تاجیکستان و سمرقند و بخارا و قفقاز را فرا می گیرد. ابرهای رحمت از این سرزمین ها برخاسته، بر منتطقه ای وسیعی از شبه قاره ی هندوستان، پاکستان، بنگال و سیلان از یک سو، و آسیای صغیر عثمانی تا بالکان باریده، جوانه ها زده، شکوفه های فرهنگ مشترکی ایرانی ـ بشری را در این سرزمین ها شکوفانده است. بدینگونه سده ها، زبان فارسی ابزار داد و ستد فکری و فرهنگی میان مردم این سرزمین ها بوده است. کتاب ها در رشته های گوناگون، به زبان فارسی در این سرزمین ها نگاشته شده است، یا نسخه برداری شده است و با کوچ مردمان در این سرزمین ها جابجا شده است.
بسیاری از این نگاشته به دست ایرانیان مهاجر به این سرزمین ها آورده شده، و بسیاری از آن کار دانشمندان بومی این سرزمین ها است که به فارسی نگاشته اند.
بسیاریِ نوشته ها در دستور زبان عربی که به فارسی در شبه قاره نگاشته شده است، نشانگر آن است که زبان عربی را، مردمان این سرزمین ها، به کمک زبان فارسی آموخته اند. نصاب های فارسی ـ پنجابی و دیگر زبان های بومی، نشانگر این است که زبان علمی گویش های بومی شبه قاره نیز زبان فارسی بوده است.
بسیاری از هندووان و یا سیکان کتاب هایی در دستور زبان فارسی و نامه نگاری و دبیری نگاشته اند، که کاربرد و گسترش این زبان را در آن سرزمین می نمایاند.
تاریخ و چگونگی گسترش زبان فارسی در شبه قاره، در حوزه های این گفتار نیست، کوتاه سخن پیش از برپایی فرمان روایی با ُبریان هند آغاز شده، و با کوچ موقت و یا دایمی ایرانیان، به روزگار بابریان به اوج خود رسیده که «فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان» خود ترسیمی از گستره ی این زبان در خاور ایران است.
میراث فرهنگی ایرانی به خاندان سلجوقی رسید و همراه ایشان به سوی باختر ، به سوی غرب گسترش و به آسیای صغیر راه یافت. هنگام یورش مغولان به ایران ، گروهی از سخنوران و اندیشمندان ایرانی به قونیه و آن سوی کوچ کردند، و زبان و ادبیات فارسی در سرزمین عثمانی باز هم گسترش بیشتر یافت. سلطان سلیم یکم و سلیمان قانونی، فارسی دان بودند. در حقیقت زبان ادبی خاندان عثمانی فارسی شد. سلطان سلیم (۹۱۸ـ ۹۲۶ق) همروزگار شاه اسماعیلی صفوی (۹۰۷ـ۹۳۰) فارسی می سرود. قهرمانان تاریخی ایران چون سام و رستم و فریدون به ادب ترکان همچون هند، راه یافت. فضولی بغدادی که مرگ او را ۹۶۸، ۹۷۶ ق نوشته اند، یکی از چهار قله ی ادب ترک، تبار ایرانی داشت و به فارسی می نوشت و می سرود. فارسی از این راه به بالکان و یوکسلاوی راه یافت.
جای «فهرست مشترک» از نسخه های فارسی در ترکیه ی امروزی خالی ست. بر پایه ی این پرگویی هاست که عرض می کنم: برای شناختن این حوزه ی فرهنگی و گردش و جابجایی علوم در آن «فهرست مشترک کتاب های فارسی» لازم است.
برای یافتن و نشان دادن سهم زبان فارسی در بنای تمدن و فرهنگ بشری، دانشی که پیامدش نشاندن انسان در ماه شده، فرهنگی که نقطه ی اوج آن «حقوق بشر» است. برای نشان دادن سهم زبان فارسی از این اوج «فهرست مشترک» لازم است.
زبان فارسی یکی از سه عمده ترین زبان از نظر گسترش، و دومین زبان از نظر تاریخ، میان زبان های جهان اسلام است. و در برخی زمینه ها، زبان فارسی در ردیف نسخت جای دارد. اما این زبان مظلوم قرار گرفته و خدماتش به جامعه ی بشری آن چنانی که بایستی شناخته نشده تا شناسانده شود. برای شناختن و شناساندن خدماتش، می باید «فهرست مشترک کتاب های فارسی» گرد آید.
دامنه ی کار آنچنان گسترده است که انجام آن از عهده یکی از دو تن بیرون است. این بر دوش دولتمردان فرهنگ این سرزمین است که سازمانی مسئول تدوین آن برپا سازند.
ما تا کنون چه کرده ایم؟
زنده یاد c.a.storey در شصت و اندی سال پیش، کتابنامه ی ارزشمندش Blo-Bibllographi gal survery p.ersian literature A را نگاشت.
نخستین دفتر این کتابشناسی ارزشمند از کتاب های فارسی در سال ۱۹۳۵ منتشر شده است و پس از آن نیز دفترهایی از آن چاپ شده است. اکنون که بیش از شصت سال از پخش نخستین دفتر آن گذشته، هنوز به زبان فارسی برگردانده نشده است. چنین کتاب ارزشمند و منحصر به فرد که تنها مآخذ پژوهشگران پژوهشهای ایرانشناسی به شمار است، شمار کمی از آن در دست بسیار اندک پژوهشگران است.
شوروی ها خواستند کار استوری را، به روسی ترجمه کنند. برائل V.E.Brgele مسئولیت آن را بر دوش گرفت. ترجمه روسی بخش کوچکی از کار استوری را، در سه مجلد، با اصطلاحات ارزشمند و افزودگی های بسیار، سال ۱۹۷۲م در مسکو به چاپ رساند.
پیش از انقلاب تصمیم بر این گرفته شد، این ترجمه ی روسی به زبان فارسی درآید. تحریر روسی میان ۳ تن از مترجمان تقسیم شد: یحیی آرین پور، سیروس ایزدی و زنده یاد کریم کشاورز، هر یک ترجمه مجلدی را به عهده گرفتند. دو تن نخست کار خود را به انجام رسانده و شادروان کریم کشاورز دچار سستی از بیماری شده ، کار ایشان به پایان نرسید. کار آن دو تن دیگر با تحریر این ناچیز، به نام «ادبیات فارسی بر مبنای استوری» در دو مجلد، ازسوی «موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی»، تهران ۱۳۶۲ خ منتشر شد.
باقی مانده کار کریم کشاورز به کوشش دکتر پروین منزوی، ترجمه شده ولی سال ها در انتظار ناشر باقی ماند، که خوشبختانه اکنون از سوی کتابخانه ملی زیر چاپ است.
در میانه های سال ۱۳۵۴خ زنده یاد دکتر پرویز ناتل خانلری،که ریاست فرهنگستان زبان و ادب آن روز را داشتند، و آقای دکتر محمد امین ریاحی را به معاونت خود داشتند، ایشان را به تشکیل مرکز تحقیقات کتابشناسی گماردند. این مرکز به نام «مرکز آثار ایرانی» به ریاست دکتر ریاحی برپا شد. و تا نیمه های سال ۱۳۵۵ خ گامهایی در تدوین کتابنامه ی بزرگ کتاب های فارسی برداشت. و با انتقال ایشان به «بنیاد شاهنامه» این مرکز نیز از کار ماند.
و با تأسف و شرمساری، این بود تمام کاری که ما ایرانیان در زمینه فراهم ساختن فهرست مشترک از کتاب های فارسی انجام داده ایم.
بیش از سی سال است که این ناچیز در اندیشه و کار نگارش «کتابنامه» ای از نگاشته های فارسی بودم، و در این راه کوشیده ام و گامهایی برداشته ام. اما هرچه بیشتر کوشیدم، کار خود را حقیر تر دیده ، و دسترسی به آن هدف را دشوار تر یافتم. به جای نزدیک شدن ، هر روز خود را از کناره ی مقصود دورتر یافتم. تا به اندیشه رسیدم که سازمانی فرهنگی بایستی که امکانات مادی و فنی خود را در این راه بگذارد.
حاصل کارهایی که این ناچیز در این زمینه انجام داده ام، سه مجموعه کتاب است، که می تواند خمیرمایه ی طرح بزرگ «کتابنامه ی بزرگ کتاب های فارسی» گردد.
۱ـ فهرست نسخه های خطی فارسی، در شش مجلد روی هم ۴۷۲۶ صفحه سال های ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۳خ چاپ شده است. در برگیرنده ی ۳۷ بخش موضوعی : تفسیر، تجوید، کلیات علوم قرآنی، ریاضی، ستاره شناسی، طبیعیات، پزشکی، کیمیا، چند دانشی، فلسفه، کلام و عقاید، عرفان، منطق، فلسفه ی عملی، ملل و نحل، بابی ـ بهایی، کلیات ادبی، خط، فرهنگنامه، دستور زبان، دبیری و نامه نگاری، بلاغت، عروض و قافیه، معما، دیوان ، منظومه ها، شروح منظومه ها و متون ادبی، نثرهای ادبی، منشآت ادبی، افسانه و نمایشنامه، موسیقی، جغرافیا، سفرنامه، تاریخ(کلیات)، تاریخ جهان ، تاریخ ایران ، تاریخ پیامبران و امامان، تاریخ شبه قاره.
در این ۳۷ بخش ۴۹۰۲۲ نسخه ی خطی نشان داده شده است.
۲ـ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی در پاکستان. از این فهرست سیزده مجلد سالهای ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۱خ در اسلام آباد پاکستان چاپ شده است. این مجلد ها در برگیرنده ی ۳۸ بخش موضوعی ست؛ تفسیر، تجوید، کلیات قرآنی، ریاضی، ستاره شناسی، علوم غریبه، طبیعیات، پزشکی ، کیمیا، چند دانشی، منطق، فلسفه، ملل و نحل، کلام و عقاید، عرفان، هندویی، فلسفه عملی، پیشه ها، نامه نگاری و دبیری، داستان، منظومه ها، جغرافیا، تاریخ (کلیات) ، تاریخ جهان، تاریخ آسیای میانه، تاریخ عثمانی، تاریخ اروپا و آمریکا، زندگینامه ی سرایندگان ، زندگی نامه ی پیران و بزرگان، دانش های بلاغی، دستور زبان فارسی، دستور زبان اردو و ترکی، دستور زبان عربی به فارسی، عروض و قافیه.
این ۳۸ بخش در سیزده مجلد، رویهم ۹۶۷۰ صفحه بیش از چهل هزار نسخه فارسی نشانی داده است.
۳ـ سومین مجموعه کارهایم در این زمینه «فهرستواره ی کتاب های فارسی» است، که سه مجلد آن از سوی «انجمن آثار مفاخر فرهنگی» در این اواخر چاپ شده، که ویژگی های آن در برگ ضمیمه است و وقت شما را به روخوانی آن تباه نمی کنم.
سخن به درازا کشید، ولی اگر این ها گفته نمی شد نمی توانستم وضع نسخه های خطی فارسی در شبه قاره را بیان کنم.
***
اواخر سال ۱۳۵۶خ به اسلام آباد رفتم، و به کار در «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان» پرداختم. با رسیدن من به آنجا، مدیر مرکز آقای دکتر سید علی اکبر جعفری، که عمرش دراز باد طرحی را با من به میان گذارد، در برگیرنده ی فراهم کردن فهرستی مشترک از نسخه های خطی اسلامی از عربی وفارسی و زبان های محلی بود، این ناچیز که به تجربه دریافته بودم که این سه را نمی توان یک جا انجام داد، بخش «فهرست مشترک نسخه های فارسی»آن را به عهده گرفتم. و از همان هفته یک آغاز به کار کردم.
سفرهایی به شهرهای پاکستان کردم، کتابخانه های عمومی و خصوصی را بازدید کردم. وضع نسخه ها در کتابخانه ها اسف بار بود، به ویژه کتابخانه های شخصی، کتاب ها در «طاقچه» های گلین، و حتی در کنار دیوارها بر زمین بر روی هم انباشته شده بود. کتابی را برداشتم، باز کردم، کرم های سفید زنده در آن می لولیدند، دیگری را برداشتم همچنان بود. آب و هوای نامناسب و حتی سیل هایی که گاه به گاه در دهات و حتی شهرها جاری می شد، موریانه، کرم سفید، و دیگر حشرات، موجودیت آنهارا به خطر نابودی تهدید می کرد. بر تصمیم راسخ تر شدم دست کم فهرستی از آنها تهیه شود ، که من آن را سنگ قبر این آثار تعبیر می کنم. سنگی شایسته ی این مآثر ما ، این شکوفه های دیروزی و استخوان های پوسیده ی بازمانده از شرف زبان فارسی.
کار همه جانبه آغاز شد. خرید نسخه ها، فیلم برداری و فهرست کردن.
برای فهرست کردن از گروهی از استادان دعوت شد و آموزش داده شد که چگونه برگه ها را از مشخصات نسخه ها پر کنند. و تحویل ما دهند و این ناچیز از نسخه هایی که خود رویت کرده این برگه ها، «فهرست مشترک » را ساختم.
از سوی دیگر به خرید نسخه های خطی برای کتابخانه گنج بخش وابسته به «مرکز تحقیقات فارسی» شتاب داده، تا اینکه آنها در جای نسبتاً مناسبتری نگاهداری گردد، و تا آنجا که بتوان از انهدام آنها جلوگیری کرد. این کار حساسیت هایی را بر انگیخت. برای کسانی که از اندیشه منطقی بی بهره نبودند استدلال کردیم که این نسخه ها از پاکستان بیرون نخواهد رفت، به آنها می قبولاندیم که این بازمانده های پدری و اجدادی در دست آنها در خطر نابودی اند، به «مرکز تحقیقات» بفروشید و خود ناظر نگاهداری ما باشید.
سال ۱۳۵۶خ به هند رفتم ، اینجا هم در خانه ی فرهنگ جایگزیدم. وضع کتابخانه ها به همان اسفناکی پاکستان بود و شاید هم بدتر. کتاب ها در اتاق و اتاقک های نمور، برخی روزنه ، و تهویه، در طاقچه ها و یا کف زمین قلمبار بودند. اینجا برنامه ای برای خرید و نگهداری از نسخه های نبود. تصمیم گرفته شد از نسخه های بگونه ی «فهرست مشترک» فهرستی فراهم شود. غیرتمندانی به یاری این ناچیز آمدند. آقای دکتر شریف قاسمی و دکتر اسلم خان استادان دانشگاه دهلی و دانشجویانی که مانند پاکستان به کتابخانه ها رفتند و برگه های مشخصات را پر می کردند و به من می دادند.
اما متأسفانه فرصت نشد. دولت ویزای مرا تمدید نکرد و شش ماه بعد دهلی را اشکبار ترک کردم.

ب ـ کتابخانه های پاکستان
کتابخانه های پاکستان و کتاب هایی را که در برداند، هنوز بررسی دقیق نشده اند. هنوز از آنها فهرست برداری کامل نشده است. در فهرست آقای دکتر محمد حسین تسبیحی به نام «کتابخانه های پاکستان» (اسلام آباد، ۱۹۷۷ م) ۲۳۷ کتابخانه شخصی و خانقاهی معرفی شده است، که در آن کتاب از هر یک از این کتابخانه ها، با شتابی که نگارنده ی محترم داشته، شماره نسخه های چاپی دستنوشته به زبانهای فارسی و عربی و زبان های بومی، در هم نمونه هایی آورده شده است. شمار نسخه های خطی در پاکستان، در این کتاب به گمان، به صد و پنجاه هزار می رسد، که ۶۰ درصد آنها فارسی و ۲۵ درصد عربی و ۱۵ درصد به زبانهای بومی از اردو، پنجابی، سندی، پشتو، بلوچی، سنسکریت و ترکی می باشد. این آماری است که آقای دکتر تسبیحی در کتاب پیشگفته داده اند ، که گمان می رود نزدیک به واقعیت است. از این ۱۵۰ هزار نسخه ی خطی پیشگفته شده، پیرامون ۳۰ هزار نسخه ی آن در ۶ کتابخانه عمومی زیر است و ۱۲۰ هزار آن در دیگر کتابخانه های عمومی و شخصی در سرتاسر پاکستان پخش است:
۱ـ کتابخانه ی دانشگاه پنجاب لاهور ۸ هزار.
۲ـ پنجاب پیلک لائبر یری لاهور، ۷ هزار
۳ـ دیال سنگهترست، لاهور، ۵ هزار
۴ـ کتابخانه ی موزه ملی کراچی، ۴ هزار
۵ـ کتابخانه ی دانشگاه پیشاور،۳هزار
۶ـ کتابخانه ی مؤسسه همدرد، کراچی، ۲هزار.
این شماره ها را شفاهی از کتابداران به دست آوردم و نمی تواند دقیق باشد. تا کتابخانه ای فهرست نشود شمار دقیق نسخه ها به دست نمی آید. با اطمینان می توان گفت بزرگترین مجموعه نسخه های پاکستان در کتابخانه گنج پخش وابسته به «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان» است، که نزدیک به ۱۶ سال این ناچیز آنجا را پایگاه بررسی های خود قرار داده بودم، همانجا کار می کردم و همانجا کنار مخزن کتابخانه آلونکی داشتم که شب را به صبح می گذراندم.
آن روز که این کتابخانه را به ناگزیزی رها کردم و ۱۲ هزار مجلد نسخه های خطی و ۱۵ هزار مجلد کتاب چاپی می داشتیم و از راه های موثق شنیده ام که شمار نسخه های خطی آنجا ، اکنون از ۱۴ هزار و چاپی از ۲۲ هزار گذشته است. و با احتساب رساله ها در مجموعه ها، بایستی این برداشت را داشت که شمار کتاب ها و رساله های دستنویس نگاهداری شده در آن کتابخانه بالاتر از بیست هزار نسخه است. و درصدِ زبانی نسخه ها بسیار نزدیک به آن است که در بالا، برای کل پاکستان عرض شد.
این کتابخانه در ۱۹۷۰م بنیاد نهاده شد. و تا کنون ۳ مجلد فهرست نسخه های خطی آن به کوشش دکتر محمد حسین تسبیحی و چهار مجلد به کوشش این ناچیز چاپ شده است. دو مجلد نیز به نام «فهرست کتاب های فارسی چاپ سنگی و کمیاب» آن کتابخانه از سوی همکار گرامیم آقای دکتر سید عارف نوشاهی چاپ شده است.
آنچه باید افزود، کتابخانه ی گنج بخش دارای نسخه های نایاب و کمیاب و هنری بسیار است، که از خراسان بزرگ و فرارود به این سرزمین آمده و یا آثاری که در همین سرزمین آفریده شده اند. اما ویژگی ای کتابخانه در گردآوری «بهترین» ها نبوده، که ارزش چشمگیر دارند. بلکه پناهگاه هزاران نسخه ی دستنویسی شده که در مضان نابودی از سیل و باران و موریانه بوده اند.
مجموعه گنج بخش نمایشگر چیزهای دیگر نیز هست. آن روز که مجلد یکم فهرست آن کتابخانه را می نوشتم (۱۳۵۷خ)۷۴ نسخه از «مواهب علیه» ی کاشفی را داشتیم، که در واقع ترجمه قرآن است، یا قرآن است به زبان فارسی. و اینکه شمار نسخه های قرآن بازنویس فارسی به ۶۲ نسخه رسیده بود. این دو نشان می دهد که مردم این سرزمین قرآن را به زبان فارسی می آموخته اند. روزی که کتابخانه را رها کرد ۲۵۰ نسخه «گلستان» سعدی داشتیم (سعدی بر مبنای نسخه های خطی پاکستان ۱۰۱ـ۱۳۷). در میان آنها نسخه های هنری، زرکاری شده و مصور کم نیست، اما آنچه ویژه ی این کتابخانه است نسخه های بسیاری است که نوشته های میان سطرها و کناره های که بیشتر با دستنوشته های طلبگی و خام و کج و مج است. این ها نشانگر آن است که «گلستان» کتاب درسی کودکان و مبتدیان بوده است. این مدارک از صدها گفته در این باره محکمتر است و سند این مدعاست که سده های آینده را می ماند.
هنوز بیشتر نسخه های دستنویس پاکستان در دست وارثان نسل های گذشته است. و طبعا شماره بسیاری از نسخه ها هنوز از روستاها کنده نشده، بسیاری در خانقاه و کمتر در مدرسه و مسجد ها جای دارند. و بیشتر از آنها خان زادگان و فرزندان مشایخ اند که نسخه های دستنویسی را در دست دارند. این کسان نسخه ها را حتی از دید بازدیدکنندگان به دور می دارند.
نسخه های دستنویس و کتاب های چاپ سنگی که از پدران بازمانده، از ترس دزدان در اتاقک هایی که منفذی به بیرون نداشته باشند نگاهداری می شوند، که این جای ها معمولا تاریک و نمور است. و کرم سفید و دیگر حشرات به آنها آسیب فراوان زده و می رسانند. ولی چاره ای ندارند. این آثار برای آنان هم عزیز است و هم احترام برانگیز. و نیز اسباب فخر فروشی به میهمانان و مریدان. باران موسمی که احیانا سیل هایی در پی دارند، یکی دیگر از خطرهاست چه می توان توقع داشت در هنگام سیل به اندیشه ی بز و گاو خود باشند یا «کتاب»ها.
نسخه ها در طاقچه های گلین و یا صندوق هایی چوبین جای دارند، که هیچیک جای مناسبی برای نگاهداری کتاب نیست.
من این تصویر را از جهت کشیدم تا مشاهدات خود را گفته باشم، و نیز لزوم نجات این دستوشته ها، که شصت تا هفتاد درصد آنها فارسی هستند.نمی دانم ام القرای فارسی کجاست؟ . «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان » در اسلام آباد، خوشبختانه اطمینان مردم پاکستان را به خود جلب کرده، و مردم آنجا می دانند که این مرکز کتاب های آنها را به بیرون نمی برد. تنها نیاز به بودجه است که می توان بسیاری از این آثار را از نابودی رهایند.

ج ـ فهرست نویسی در پاکستان
پیشرفت فهرست نویسی در پاکستان به طور عمده پس از استقلال ۱۹۴۸م آغاز شده است. فهرستنویسی از نسخه های دستنوشته، به نسبت آنها در آن کشور خشنود کننده نیست.
این ناچیز نمایه ای از فهرست های چاپ شده در این زمینه فراهم ساخته که بر پایه ی فهرست های موجود در ایران استوار است فهرست هایی که در دسترس پژوهشگران ایرانی می تواند قرار گیرد. این نمایه بر پایه ی آنچه در بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلام نگاهداری می شود و نیز فهرست هایی که در مرکز نشر حدیث خانه کتاب، که زیر حمایت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. کتابخانه سوم که بررسی شده کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب است، این سه استقراء کامل شده است. ما می دانیم شمار فهرست های نسخه های خطی که به ایران نرسیده باشد، چندان نیست. چون آن دو کتابخانه ی نخستین کوشیده اند آخرین فهرست های نسخه های خطی چاپ پاکستان را بدست آورند. کتابخانه ی دایرة المعارف بزرگ به روز است.
این نمایه در ۳ بخش است. یکم فهرست از دستنوشته ها. این بخش دربرگیرنده ی ۳۵ عنوان، در ۶۴مجلد است و دوم فهرست کتاب های چاپی ۶ عنوان ، ۷ مجلد، سوم کتابنامه ها ۱۲ عنوان ۱۴ مجلد.
رویهم ۵۳ عنوان ۸۵مجلد.
۱ـ تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه ـ پنجاب پبلک لائبریری، لاهور. مرتبه ۶ منظور احسن عباسی. لاهور . ۱۹۶۳ـ۱۹۶۶م.۲مجلد (اردو).
۲ـ تفصیلی فهرست مخطوطات عربیه. پنجاب پبلک لائبریری، لاهور، ۱۹۵۷م. مرتبه منظور احسن عباسی.لاهور. ۱مجلد، ۲۸۳ ص.
۳ـ فهرست المخطوطات العربیه فی مکتبات پاکستان. المکتبات العامة. القسم الاول. مکتبة دیال سنخ الخریة. حافظ ثناءالله الزاهدی. کویت، ۱۴۱۲ق. ۱۹۹۱م. ۱ مجلد.۶۲ص (عربی).
۴ـ فهرست دستنویس های موزه لاهور. ام. ای. رشید احمد. لاهور۲ـ۱۹۷۱م.۲مجلد.(اردو).
۵ـ فهرست مخطوطات شفیع به فارسی و اردو و پنجابی در کتابخانه مرحوم پرفسور دکتر مولوی محمد شفیع. تألیف. محمد بشیر حسین. لاهور. ۱۳۵۱خ. ۱مجلد، ذ+۶۰۱+۱۰۲+۴ص (فارسی).
۶ـ فهرست مخطوطات شیرانی، تألیف.محمد بشیر حسین. لاهور.۳ ۷ـ۱۹۶۸ م.۳مجلد (فارسی).
۷ـ فهرست مخطوطات عربی و فارسی مرکز تحقیق دیال سنگهتر است. لائبریری، مولانا سید محمد متین هاشمی و مولانا ساجد الرحمان صدیقی. لاهور. ۱۹۷۵ـ۱۹۷۹م. ۵ مجلد.(اردو).
۸ـ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان . احمد منزوی. اسلام آباد. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. ۱۳۶۴ـ۱۳۷۰خ. ۱۳مجلد. (فارسی).
۹ـ فهرست مفصل. (نسخه های خطی نادر عربی در کتابخانه دانشگاه پنجاب). تألیف قاضی النبی کوکب.لاهور.۱۹۷۵م. ۱مجلد.۱ط+۳۷۳ص.(عربی).
۱۰ـ فهرست منتخباتی از نسخه های خطی عربی پانزده کتابخانه در پاکستان. تألیف محمود فاضل یزدی مطلق. مشهد.۱۳۷۰ خ. ۱مجلد، ۲۳۰ص.(فارسی).
۱۱ـ فهرست نخسه های خطی خواجه ثناءالله خراباتی. نگاشته محمد حسین تسبیحی. پاکستان. ۱۳۵۱خ. ۱ مجلد. پنجاه و هفت+۲۲۲+۸ص(فارسی).
۱۲ـ فهرست نسخه های خطی فارسی انجمن ترقی اردو، کراچی، سید عارف نوشاهی. اسلام آباد. ۱۳۶۳خ. فارسی، ۱مجلد. بیست و سه + ۲۸۰ص.(فارسی).
۱۳ـ مخطوطات انجمن ترقی اردو. سید سرفراز علی رضوی.(کراچی). ۱۳۴۶خ. ۱مجلد.۱۲+۱۳۲ص.(اردو).
۱۴ـ توضیحی فهرست مخطوطات کتب خانه همدرد. جلد اول. طبی علوم. مرتبه فضل الله فاروقی ندوی. کراچی. ۱۹۸۱م. ۱مجلد.۱۸۴ص. (اردو).
۱۵ـ فهرست نسخه های خطب فارسی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور. تألیف سید خضر عباسی نوشاهی. اسلام آباد، ۱۳۶۵خ، فارسی، ۱مجلد. شانزده+۵۹۲ص.
۱۶ـ فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه همدرد کراچی. سید خضر عباسی نوشاهی. پاکستان. ۱۳۶۸خ. ۱مجلد.۲۴۷.ص(فارسی).
۱۷ـ فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ی ملی پاکستان کراچی . سید عارفی نوشاهی. اسلام آباد. ۱۳۶۲خ. فارسی. ۱مجلد.۱۰۷۷ص.
۱۸ـ فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش. محمد حسین تسبیحی. راولپندی ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵خ. فارسی. ۳ مجلد.
۲۱ـ فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش. احمد منزوی. اسلام آباد. ۱۳۶۱ـ۱۳۵۷خ.فارسی . ۴ مجلد. ۲۵۱۳ص
۱۹ـ فهرست نسخه های خطی عربی و فارسی کتابخانه نوشاهیه ساهنپال. پاکستان. نگارش سید عارف نوشاهی. تهران. ۱۳۷۰ خ.۱مجلد. ۳۸ص.(فارسی).
۲۰ـ مفصل فهرست مخطوطات. جلد دوم . مشتمل بر ذخیره حفظ الرحمان منهاس. عجایب گهر لاهور. مرتبه رشید احمد. لاهور.۱۹۷۱م. ۵۲ص. مجلد۳، لاهور. ۱۹۷۲م. ۵۶+۶ص.(اردو).
۲۱ـ کتابخانه های پاکستان. محمد حسین تسبیحی. اسلام آباد. ۱۳۵۵خ. ۱مجلد. هیجده+۵۱۳+VII ص .(فارسی).
۲۲ـ گنجینه ی شوق.فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه دکتر نواز علی شوق ـ کراچی. تألیف سید خضر نوشاهی. کراچی. ۱۹۹۳م. ۱ مجلد.(۱۸)+۱۴۴ص.(فارسی).
۲۳ـ نفایس نسخه های خطی کتابخانه های گنج بخش. محمود فاضل یزدی مطلق. مشهد، ۱۳۶۹ خ. ۶ص(در مجله مشکاة،۲۷)،(فارسی).
۲۴ـ مخطوطات انجمن ترقی اردو. مرتبه افسر صدیقی امروهوی (مجلد یکم همراه با سید سرفراز علی رضوی). کراچی. ۱۹۶۵ـ۱۹۸۲م . ۶مجلد.
۲۵ـ لباب المعارف العلمیة فی مکتبة دارالعلوم الاسلامیة. یعنی مکتبة مشرویة دارالعلوم اسلامیه پشاولکی فهرست کتب. از مولوی عبد الرحیم مولوی فاضل. پیشاور. ۱۹۱۸ـ۱۹۹۳م. ۲مجلد،اردو . ۹۵۲+۳۰۶ص.
۲۶ـ نوادرات علمیه اتک. کیفیت نگار: نذر صابری . کیمبل پورـ اتک، ۱۹۶۳م، ۱مجلد.۴۰ص.
۲۷ـ ذخیره شیروانی مین اردو مخطوطات . سید جمیل احمد رضوی . مقتدری قومی زبان، اسلام آباد.۱۹۸۶م.۱مجلد.۳۸ص.
۲۸ـ فهرست انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. از محمد حسین تسبیحی ،۱۳۷۰ خ. فارسی . ۱مجلد.۱۴۲ص.
۲۹ـ فهرست نسخه های خطی قرآن مجید کتابخانه گنج بخش. تألیف محمد نذیر رانجها. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲خ. ۱مجلد، ج+۴۰۵ص.(فارسی).
۳۰ـ فهرست سنده مین اردو مخطوطات. مرتبه سید علی احمد زیدی. زیر نگرانی داکتر غلام مصطفی خان صاحب. مرکزی اردو بورد، لاهور. ۱۹۶۹م.۱مجلد. ۳۲۵ص.(اردو).
۳۱ـ فهرست توصیفی دستوشته های فارسی، اردو و عربی در کتابخانه دانشگاه پنجاب.
A DISCRPTIVE CATALOGUE of the PERSIAN, URDU AND ARABIC MANUSCRIPTS IN THE PANJUB UNIVERSITY LIBRERY. COMPILED BY S.M.ABDULLAH, M.A., D.LITT, UNIVERCITY LECTURER IN URDU VOL.I PERSIAN MANUSCRIPYS FASCICULUS I-HISTORY.
Page :۴+۱۳۰ LAHORE,۱۹۴۲
۳۲ـ فهرست دستنویس های فارسی در موزه های ملی پاکستان. کراچی، از محمد اشرف.
PRESIAN MANUSCRIPTS IN THE NATIONAL MUSEUM OF PAKISTAN AT KARACHI. HISTORY,Biography, tales and legends, Geography and travei. PREPARED by MOHAMMAD ASHRAF. ۱۹۷۱. Page:۲۱۴

۳۳ـ دستنویسی های خاوری درگاه اوج شریف گیلانی.
A Descriptive Catalogue of the ORIENTAL MANUSCRIPTS IN THE DURGA - HLIBRARY UCH SHARIF GILANI BAHA-WALPUR STATE. PREPARED by Dr. GHULAM SARWAR (ALIGARH). URDU ACADEMY BAHAWALPUR. Page: ۱۴+۲۱۹

۳۴ـ مجموعه مهر. انجمن علوم دانشگاه پنجاب.
LIST OF MIHR COLLECTION. Research society of pakistan, University of the panjab.Old Campus, Lahore Publication NO-۱۳ page: ۲+۷۲

۳۵ـ فهرست دستنویس های عربی در کتابخانه ی پنجاب، قاضی عبدالنبی کوکب.
HANDLIST OF ARABIC MANUSCRIPTS IN THE PUNJAB UNIVERSITY LIBRARY Complited by: (late) QAZI ABDUL NABI KAUKAB. Rivised by: SYED JAMIL AHMAD RIZVI. UNIVERSITY OF THE PUNJAB LAHURE-PAKISTAN ۱۹۸۲. Page: ۱۰+۵۲۲

دوم: فهرست کتاب های چاپی

۱ـ فهرست کتابخانه ملی دکتر محمد باقر، به اهتمام دکتر محمد باقر. لاهور. ۱۳۴۰ خ. یک مجلد. ۱۹۱ص. (فارسی)
۲ـ فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. اسلام آباد. سید عارف نوشاهی، ۲ مجلد ، مجلد یکم ۱۳۶۵ خ، ۱۰۰۶ ص. مجلد ۲، ۱۳۶۹ خ،ص ۱۰۰۸ـ ۱۴۱۸. (فارسی)
۳ـ کتابیات پاکستان کی اخبارات و رسایل ۱۹۴۷م تک. دکتر ابو سلمان شاهجهانپوری. قومی مقتره زبان. اسلام آباد. ۲۳۹ص (اردو).
۴ـ پاکستان کی اردو اخبارات و رسائل (کتابیات). جلد اول مرتبه محمود الحسن. نظر ثانی افضل حق قرشی. مقتدره قومی زبان. اسلام آباد.۱۹۸۵ م. ۲۵۶ ص. جلد دوم. مرتبه دکتر ابوسلمان شاهجهانپوری. نظر ثانی و اضافه عطش درانی، مقتدره قومی زبان . اسلام آباد. ۱۹۸۵. ۲۶۳ص. (اردو).
۵ـ اردو اصطلاحات سازی.(کتابیات). مرتبه دکتر ابوسلمان شاهجهانپوری. نظر ثانی و اضافه سید جمیل احمد رضوی. مقتدره قومی زبان، اسلام آباد. ۱۹۸۴م، ۲۸۰ص.
۶ـ فهرست آثار چاپی شیعه در شبه قاره. بخش اول. تفاسیر و علوم قرآنی، حدیث و عقاید. اردو. تألیف سید حسین عارف نقوی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. اسلام آباد. ۱۹۹۱م/۱۴۱۱ق. ۱۷۵ص. (اردو).

سوم: کتابشناسی ها

۱ـ فهرست چاپ های آثار سعدی در شبه قاره و چاپ های شروح و ترجمه هاو فرهنگنامه های آثار وی. تألیف. سید عارف نوشاهی. اسلام آباد. ۱۳۶۳خ، ۱مجلد.د+۹+۱۳۳ص.
۲ـ سعدی بر مبنای نسخه های خطی پاکستان. احمد منزوی. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. ۱۳۶۳خ. ۱مجلد، ۲۱۹ص.
۳ـ تذکره ی مورخین. مرتبه چودهری نبی احمد صاحب سندیلوی. کراچی. ۱۹۷۴م. ا مجلد. ۱۸۴ص.
۴ـ کتابشناسی (متون،مقالات،تبصره). سید عارف نوشاهی و کمک اختر راهی، دکتر گوهر نوشاهی، اسلام آباد، ۳مجلد.۱۹۸۶ـ۱۹۸۹م.
۵ـ ترجمه های فارسی به زبان های پاکستانی. تألیف اختر راهی. (اسلام آباد). ۱۳۶۵خ. ۱مجلد.۲۲+۴۹۶ص.
۶ـ تاریخ نویس فارسی در هند و پاکستان. (۹۳۲ـ۱۱۱۸ق). از دکتر آفتاب اصغر. لاهور. فارسی ۱۳۶۴خ. ۱مجلد.۵۵۲ص.
۷ـ ادبیات فارسی مین هندوون کاحصه.(سهم هندووان در ادبیات فارسی). داکتر سید عبدالله. مجلس ترقی ادب. لاهور. ۱مجلد،(۱۹۶۷م). ۱مجلد.۴۲۷ص.
۸ـ پنجابی کتابیات، داکتر شهباز ملک. اکادمی ادبیات پاکستان. اسلام آباد.(۱۹۹۱م). مجلد یکم. ک+۸۶۵ص، (اردو).
۹ـ دکتر جمیل جالبی. سوانحی کتابیات. مرتبه نسیم فاطمه. لاهور. ۱۹۸۸م. ۱مجلد. ۲۴۸ص. (اردو).
۱۰ـ فارسی اصطلاحات سازی کتابیات. حصه اول. مرتبه سید عارف نوشاهی. حصه دوم مرتبه دکتر مهرنور محمد خان. اسلام آباد. ۱۹۸۵م، ۲۲۷ص.(اردو).
۱۱ـ کتابشناسی فهرست های نسخه های خطی پاکستان. سید عارف نوشاهی. (مجله کتابداری، دفتر۸). ۱مجلد.۱۸ص.(فارسی).
۱۲ـ جایزه مخطوطات اردو. جلد اول. مشفق خواجه. مرکزی اردو بورد، لاهور. ۱۹۷۹م، ۱۲۵۶ص. (اردو)

د ـ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان
نگاشته ی احمد منزوی (این فهرست در ارتباطش با این مقاله در اینجا به تفضیل معرفی می شود) از این فهرست سیزده مجلد چاپ شده (و چهاردهم آن در زیر چاپ است). سیزده مجلد چاپ شده رویهم ۹۶۷۰ صفحه:
مجلد ۱، مهرماه ۱۳۶۳خ، ص۱ـ۹۵۰.
مجلد۲، مهر ماه ۱۳۶۳ خ، ص ۹۱۹ـ۱۲۰۶.
مجلد ۳، مهرماه ۱۳۶۳خ، ص ۱۲۰۹ـ۲۱۳۲.
مجلد۴، خرداد ۱۳۶۴خ، ص ۲۱۳۵ـ۲۸۰۴.
مجلد۵، اردیبهشت ۱۳۶۵خ، ص ۱ـ۹۲۱.
مجلد۶، اسفند ۱۳۶۵خ، ص ۹۲۳ـ۱۴۸۵.
مجلد۷، اردیبهشت۱۳۶۶خ، ص ۱ـ۹۶۲.
مجلد ۸، مهر ۱۳۶۶خ، ص ۹۶۳ـ۱۶۷۵.
مجلد۹، اردیبهشت ۱۳۶۷خ ، ص ۱۶۷۹ـ۲۳۵۰.
مجلد۱۰، دی ۱۳۶۷خ، ص ۱ـ۷۲۵.
مجلد ۱۱، اردیبهشت ۱۳۶۹ خ، ص ۷۲۹ـ۱۶۳۱.
مجلد۱۲، اردیبهشت ۱۳۷۰خ، ص ۱۶۳۵ـ۲۳۹۰.
مجلد۱۳، نوروز ۱۳۷۱خ، ۲۳۹۵ـ۳۰۳۱.

فهرستی ست عمومی از نسخه های خطی فارسی شناخته شده در پاکستان، که با سرمایه ی «مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان» در اسلام آباد و به کوشش احمد منزوی نگاشته شده است.
محتویتات آن از راه های زیر فراهم شده است.
یکم آموزش کسانی زیر نظر نگارنده و اعزام آنان به شهرها و ده های دور و نزدیک پاکستان، و پرکردن برگه هایی از مشخصات نسخه های خطی فارسی موجود در کتابخانه های شخصی و عمومی و تحویل آنها به نگارنده.
دوم از ادغام فهرست های چاپ شده تا آن روز در پاکستان.
سوم نسخه هایی که خود نگارنده در کتابخانه ی گنج بخش و در سفهر هایش در پاکستان و دیدار از کتابخانه های شخصی و عمومی دیده و یا کسانی برای رؤیت ایشان به محل کارش در «مرکز تحقیقات» برده اند.
نگارنده، بی استثنا، هر نسخه ای را که از منبعی دریافت کرده، نام آن مأخذ را آورده است، اگر آن منبع فهرست چاپ شده باشد نشانی آن منبع، با ذکر مجلد و صفحه، و اگر منبع یک از فهرستنگاران اعزامی «مرکز تحیقات» بوده، نام آن کس در پایان معرفی هر نسخ آورده است.
فهرست به گونه ای تطبیقی فراهم شده، بدین معنی که اگر کتابی به چند نام آمده باشد، و یا به چند کس نسبت داده شده، و یا اگر بخشبندی کتاب در نسخه ها گوناگون یاد شده، این اختلاف ها را، تا آنجا که توانسته در فهرست آورده است.
ساختار کتاب موضوعی است، و هر موضوع به ترتیب الفبایی در نام کتاب ها. و مجلد های پنجم تا سیزدهم به ترتیب موضوعی و هر موضوع به ترتیب تاریخ نگارش کتاب ها است.
و در پایان هر بخش موضوعی، کتاب هایی که تاریخ نگارش آنها به دست نیامده به ترتیب الفایی آمده است.
کتاب در ۳۸ بخش موضوعی بخشبندی شده است:
مجلد یکم: بخش های ۱ـ تفسیر، ۲ـ تجوید، ۳ـ کلیات درباره ی قرآن، ۴ـ ریاضی، ۵ـ ستاره شناسی و اختر شناسی، ۶ـ علوم غریبه، ۷ـ طبیعیات، ۸ـ پزشکی و دارو شناسی، ۹ـ کیمیا، ۱۰ـ چند دانشی، دایرة المعارف.
مجلد دوم: بخش ها ۱۱ـ منطق، ۱۲ـ حکمت ـ فلسفه، ۱۳ـ ملل و نحل، ۱۴ـ کلام و عقاید.
مجلد سوم: بخش ها ۱۵ـ عرفان ، نظری و عملی
مجلد چهارم: بخش های ۱۶ـ هندویی، ۱۷ـ فلسفه عملی، ۱۸ـ پیشه ها و آداب پیشه وران.
مجلد پنجم: بخش های ۱۹ـ نامه نگاری و دبیری، همراه با «فهرستواره» ی نامه نگاری و دبیری.
مجلد ششم: بخش ۲۰ـ داستان و افسانه همراه «فهرستواره» ی داستان ها و افسانه ها.
مجلد هفتم: بخش ۲۱ـ منظومه ها (۱) از آغاز تا پایان سده ی ۱۱ق.
مجلد هشتم: بخش منظومه ها (۲) از آغازسده ۱۲ تا پایان.
مجلد نهم: فهرست سرآغازهای منظوم، «فهرستواره»ی دیوان ها.
مجلد دهم: بخش های ۲۲ـ جغرافیا، ۲۳ـ سفرنامه، ۲۴ـ تاریخ (کلیات)، ۲۵ـ تاریخ جهان، ۲۶ـ تاریخ ایران، ۲۷ـ تاریخ پیامبران و امامان، ۲۸ـ تاریخ شبه قاره، ۲۹ـ تاریخ افغانستان، ۳۰ـ تاریخ آسیای میانه، ۳۱ـ تاریخ عثمانی، ۳۲ـ تاریخ اروپا و آمریکا.
مجلد یازدهم: بخش های ۳۳ـ زندگی نامه ی سرایندگان، ۳۴ـ زندگی نامه پیران و بزرگان.
همراه «فهرستواره»ی سفر نامه ها، جغرافیا، تاریخ کلیات، تاریخ جهان، تاریخ ایران.
مجلد دوازدهم: «فهرستواره»ی تارخ پیامبران و امامان، تاریخ شبه قاره، چند بخش کوچکتر.
مجلد سیزدهم: بخش های ۳۵ـ دانش های بلاغتی، ۳۶ـ دستور زبان فارسی، ۳۷ـ دستور زبان اردو و ترکی، دستور زبان عربی به فارسی، ۳۸ـ عروض و قافیه. همراه با «فهرستواره»ی بلاغت، دستور زبان فارسی، دستور زبان عربی، دستور دیگر زبانها، عروض و قافیه. اختصارات و منابع
در این فهرست، هر کتاب در واقع در سه بخش معرفی شده است:
۱ـ آگاهی های کتابشناسانه، از نام کتاب، نام نگارنده یا مترجم و یا سراینده ی اثر، سال نگارش یا سال ترجمه اگر ترجمه باشد. بخشبندی کتاب، نام بزرگی که کتاب به نام او ساخته شده یا به او پیشکش شده است. و در پایان سرآغاز کتاب. ضمناً این آگاهی ها محدود هستند به منابعی که در دسترس نگارنده گذارده شده است.
۲ـ منابعی که نگارنده برای معرفی کتاب یا نگارنده از آنها بهره برده، و یا منابعی که برای به دست آوردن آگاهی های بیشتر برای پژوهشگران ممکن است سودمند قرار گیرد. موادی که فهرست را به صورت یک فهرست تطبیقی درآورده بیشتر در این بخش دیده می شود.
۳ـ نسخه های موجود از کتاب مورد معرفی. در این بخش نسخه های به ترتیب تاریخ دستنوشته جای گرفته اند، از کهن ترین نسخه تا تازه ترین، همین نسخه هایی که تاریخ نوشتن آن به دست نیامده است. نام نویسنده و جایگاه نوشتن نیز آورده شده است. آن گاه نشانی مأخذ.