حاج ملا محمد صادقى قمى، از علماء و فقهاء بزرگ قرن سیزدهم قم و از مجتهدین متنفذ و مقتدر آن دوره بوده و مورد توجه خاص دربار قاجار قرار داشته است. اعتماد السلطنه در المآثر و الاثار درباره او مى‏نویسد: «حاج ملا صادق قمى مجتهدى فحل بود و از مشایخ بزرگ شیعه به شمار مى‌‏آمد».

در اخبار و آثار تتبعى کامل و استقرائى شامل داشت. از متفردات او آن که چیدن موى ریش را از بیخ - به حدى که شبیه تراشیدن هم باشد - منع نمى‏فرمود. «عطرالله تربته». 1

المآثر والآثار، ص 153.

میرزا على اکبر فیض در تاریخ قم، که به سال 1303 نگارش یافته است، درباره او مى‌‏نویسد:

صاحب مختار البلاد مى‌‏افزاید:

میرزا آقا خان صدر اعظم نور در دوره صدارت خود به سال 1272 مدرسه و مسجدى براى این علام جلیل در نزدیکى خانه او در محله گذر قاضى قم بنا نهاده است که وصف بنا و متن کتابه‌‏هاى آن در سلسله مقالات «مدارس قدیم قم» 4

قسمت هفتم. شماره 12 دوره نهم مجله وحید. مقده دیوان شرر صفحات «نب» و «نهج» نیز دیده شود.

دیده مى‏‌شود و وى تا پایان عمر در همان جا تدریس و اقامه جماعت مى‌‏نموده است. 5

مرآت البلدان ‏4؛ 115.

او چنان که گذشت سخت مورد توجه دربار قاجار بوده و ناصرالدین شاه در سفرهاى خود به قم به دیدار وى مى‌‏رفته است. حاجى کتابخانه‏اى مهم نیز داشته که پس از مرگ او متفرق شده و از خاندان وى بیرون رفته و در این میان نوشته‏‌هاى او نیز ناشناخته مانده است. برخى از کتابهاى کتابخانه او را در قم دیده‏‌ام که وى به خط خود بر آنها حواشى و تعلیقات نگاشته است.
از حاجى نامه‏‌اى گلایه‌‏آمیز و تند در شکوه از مظالم و تجاوزات وزراء عمال حکومت قاجار خطاب به ناصرالدین شاه در مجموعه خطى شماره 3669 کتابخانه مرکزى دانشگاه (صفحات 78 - 85) و جنگ شماره 375 ج دانشکده حقوق (برگ 50 ر - 53 پ) هست که آن را به سال 1292 در حدود هفتاد سالگى در سفر دارالخلافه (تهران) پس از دیدار با شاه نوشته و با آن که ضمن نامه کوشیده است نسبت به شاه خوش آمد گوئى کرده، خشونت نامه را جبران کند؛ باز هم گویاى دلیرى قابل تحسین و موقع اجتماعى و نفوذ و اقتدار اوست. حاجى در این نامه از تجاوزات مقرب الخاقان حاجى میرزا نصرالله 6

احتمالا، مستوفى گرگانى ممیز مالیات دیوانى.

و دیگر عمال حکومت یاد کرده و از این که هیچ یک از مقامات دولتى به دستخط‌هاى شاه اعتنا نمى‏کنند اظهار تعجب نموده است. او مى‌‏نویسد:

و مى‌‏نویسد:

بهر حال از نظر اهمیتى که این نامه در روشن ساختن وضع در هم ریخته و بلبشوى دوره فرمانروائى شاهان قاجار و همچنین دخالت مثبت روحانیون آن عهد در سامان بخشیدن به آشفتگى‌‏ها و جلوگیرى از تعدیات و زورگویى‌‏هاى عمال حکومتى سلسله مزبور دارد؛ نیز از این رو که بهر حال اثرى بازمانده از یکى از علما و فقهاى عالى قدر و بنام قم در آن دوران است به نثر آن در این مجموعه (با آنکه پاره‌‏اى از مطالب و عناوین آن - در وصف مخاطب نامه بطور کلى و على الاصول نادرست است) مبادرت شده و امید است براى کسانى که در تاریخ این دوره تحقیق مى‌‏کنند؛ قابل استفاده باشد.
متن این نامه در دو نسخه یاد شده، اختلافات زیادى دارد و گویا در هر یک برخى از مطالب حذف و تلخیص شده است. در اینجا متن بر اساس نسخه کتابخانه مرکزى دانشگاه بچاپ رسیده و برخى از جاها که در نسخه دانشکده حقوق اضافى هست افزوده شده که بیشتر موراد آن با قرار گرفتن میان دو قلاب مشخص است. اینک متن نامه:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم‏
الحمد لله الذي یؤتي الملك من یشاء وینزع الملك ممن یشاء، الذي أمر بالعدل والانصاف ونهى عن الظلم والاعتساف، والصلاة على محمد وآله الجایزین لجمیل الأوصاف.
و بعد چون دهقان مشیت ازلى تخم وجود بنى نوع انسان را در صحراى وسیع الفضاى امکان جز به جهت تحصیل معارف حقه نکاشت و نقاش صنع لم یزلى بدیع انموزج جمیع کلیات را در صفحه صحیفه وجود مگر به جهت تکمیل مکارم اخلاق شرعیه ننگاشت لذا انبیاء مرسلین رسائل فیوضات غیر متناهیه بودند که از حق و خلق برسانند و علماء که نواب انبیاء هستند مى‏باید از ظل الله گرفته و به رعایا که ودایع الهى و خزاین حضرت ظل اللهى مى‏باشند، برسانند.
آن مواهب بى پایان و آن عطایاى بى کران که باید به عامه رعایا عاید شود انصاف و عدل است که هیچ مملکت و هیچ رعیت آرامش و آسایش نداشته و ندارد الا به این خصلت حمیده و این صفت پسندیده. خلفا در این معنى اهتمام تمام داشته‏اند و پیوسته در مجالس خود علماء و وعاظ را [ملتزم نموده، ایشان را به ذکر مواعظ و نصایح مدح و انصاف‏]، مأمور بلکه مجبور مى‏نموده تا از آثار پسندیده که نتایج عدل است همه روزه محظوظ باشد [و از اختلال مملکت و ملت که نتیجه ظلم و جور است محفوظ مانند] هر گاه به شرح احوال ایشان در کتب سیر و غیرها رجوع شود صدق عرایض مشهود و معلوم خواهد شد. با این خصال ایشان را خلفاء جور مى‏گویند در دنیا با این لقب زشت و در آخرت محروم از بهشت خواهند بود چرا که در اظهار یک کلمه حقه مضایقه کردند.
از روزى که این خادم شریعت مطهر، به آوازه عدل و انصاف و وضع تنظیمات و جعل صنادیق عدل مغرور و مشعوف شده به دار الخلافه آمدم چیزها دیده و دانسته‏ام که در این مدت هفتاد سال هرگز در خاطرم خطور نداشت، پادشاهى دیدم مؤید، قلب مبارکش مرآت غیب نما، از أفت و عدالت عدلى مجسم و انصافى مصور، در حفظ ملک و ملت ساعى و جاهد و در رفاه رعیت عاشق ومایل. علاوه بر این همه عدل ذاتى و فطرى گویا ذات خجسته صفات همایونش خود رهنمائى به عدل و انصاف را فریضه دانسته و فهمیده همه روزه بر این امناء جور و اولیاء ظلم اعلام مى‏فرمایند.
عصرى است ضد عصر خلفاء. دین على بن یقطین در وجود مسعود همایون است و جور هارون الرشید در وجود وزرا [که اگر ایشان را اولیاى جور گویند خلاف و گزاف نگفته‏اند چرا که در هر روز هزار کلمه حقه را کتمان مى‏کنند و هزار حکیم غیر ما انزل اللَّه را عنوان.] وقتى در حضرت نوشیران از عدلش وصف‏ها راندند، گفته بود عدلى ندارم ولى کارى کرده‏ام که غیر از خودم در این ملک کسى قدرت بر ظلم ندارد. و در این دولت جاوید آیت غیر از وجود مسعود همایون همه کس قدرت بر ظلم دارد، بلکه غالباً غیر از ظلم پیشه‏اى ندارد و از کلام حضرت امیر المؤمنین (ع) اندیشه‏اى:

مباشرین امور دیوانى که گاهى «امناء» و گاه «اولیاء» و گاه «رجال» و گاه «ارکان» خوانده مى‏شوند جمعى کسبه شده‏اند که لیلا نهاراً معامله مى‏کنند، هر حکم که درباره ایشان مى‏شود اغماض و اهمال را فرض مى‏دانند و قرض مى‏دهند تا در خوردن مال دیوان یا اتلاف جان و مال مسلمانان به اضعاف بلکه به آلاف استرداد کنند، چنانکه بر ملا مى‏گویند با فلان امیر یا فلان وزیر یا فلان حاکم چگونه مى‏توان درشتى [کرد و زشتى‏] نمود یا فلان دستخط را چگونه مى‏توان مجرى داشت؟ [به عقیده ایشان‏] این همه هاى و هو [و این همه گفتگو و این زمزمه انصافت و همهمه عدالت مخصوص‏] حمال و جمال است نه از براى ارکان و رجال. در هر قضیه که متداعیین على السوا باشند رجوع به مرحجات خارجیه مى‏شود. [هر طرف به حساب اوضاع دنیا پیش و بیش است اگر حق محض و محض حق با طرف مقابل هم باشند پایمال و مضمحل است‏]، در هر طرف که یک نوکر علاوه از طرف دیگر، پیش است و از بى انصافى و بى اعتدالى اگر در احقاق [حق‏] مظلومى اصرار یا اظهار بشود مى‏گویند این دستخط ظاهرى است، نمى‏دانم بطون سبعه دستخط از کجا بر ایشان کشف شده که ماها استنباط و استخراج نمى‏توانیم نمود! به چه دلالت «بگیرند» و «برسانند» راه بره «نگیرند» و «نرسانند» توجیه و تأویل مى‏نماید؟ این خادم شریعت مقدسه که با هزار زحمت این جزیى ملک را فراهم کردم تا مدد معاش خود و عیال باشد و کل بر دولت و دیگران نباشم، با همه تفاصیل از همه گذشتم که دستخط مبارک پادشاه اسلام در مملکت خود در نزد نوکرهاى خانه زاد و علماى پایخت خود زیاده از این بیشتر بى عظم و قدر نشود.
به طور تحقیق بدانند که دسته دسته دستخطهاى قطعى بتى در دست مردم مظلوم مانده به هیچ کس دسترسى ندارند. هر گاه ثبتى از دستخطهاى مبارک بردارند بعد از مدتى از انجام آنها جویا شوید مشهود خواهد شد که این مظلومین به حالت اول باقى هستند. ملهوف و مظلوم وارد شدند مأیوس و محروم مانده مقروض و مغموم مراجعت مى‏کنند. گذشته از این که محض خیالات [هم‏] که شده در احقاق حقوق مردم در اجراء این دستخطها اعتنا ندارند به معاذیرى متعذر مى‏شوند که نعوذ باللَّه به مذمت ولى نعمت خود منتهى مى‏شود. مى‏گویند طرف مقابل سخت است، دستخط مبارک سست است و ظاهرى است. فلان عمله خلوت از باطن خبر دارد، از تلون و تجدد اندیشه داریم، از ناسخ و منسوخ مى‏ترسیم، به خداوند متعال چنین است که مى‏گویند. ضبط ضیاع و عقار و حفظ جلال و وقار و اصلاح امورات و توجه به دهات و قنوات خود مجال نمى‏دهد اعانت مظلومى یا اغاثت ملهوفى کنند. به عرض کسى گوش نمى‏دهند، بدهند ملتفت نمى‏شوند، بشنوند جواب نمى‏گویند [تا حساب مى‏گویند] اى کاش به این ناحساب هم مستعد باشند. مزیت انسان به «نطق» است، سکوت و خموشى چرا ممدوح شده؟ اعلاء کلمه حقه فضیلت داشته کتمان حق چرا «الحال» محمود و ممدوح است.
اگر بعد از قرنى یک نفر پیدا شود که در احقاق حق و رفع ظلم سیف قاطع باشد او را به فساد عقیده و سوء طریقه نسبت مى‏دهند. اى کاش قدرى از این فساد عقیده براى ایشان پیدا مى‏شد که این همه عدالت‏ها و انصاف مهمل و معطل نمى‏ماند. در مجلس... قدرى را که رایحه عدل به مشام مظلومین رسیده بود مخرب نشاط خود دیده طى آن بساط کردند. نعوذ بالله الجبار من شر الاشرار.
این همه عداوت با شرع از چه بابت است؟ مگر نه این شرعى است که ایشان را از تمجس و تنصّر و تهّود خلاص کرد؟ مگر نه احکام و عقود و مواریث و حلّیت ازدواج و اموال است که علما از قبل انبیاء فرموده‏اند. فواللَّه لقد اصبحت الشریعة واهیة القوى منفصة العرى معدومة الارکان معدومة الاعوان. احکام خدا را افسانه مى‏دانند، دین و جماعت را دکان دارى مى‏شمارند، مرافعات شرعیه را مدد معاش مى‏گویند، صیغ شرعیه را مکر و حیله مى‏نامند. هر گاه چندى از این پیش علماى اعلام و ائمه دین را که مخازن احکام سید المرسلین مى‏باشند با عوام کالانعام توفیرى مى‏دانند و توقیرى مى‏کردند، این اوقات به جبران مامضى در تضییع آن عظیم و احترام سعى و اهتمام تمام دارند، اگر کار بر این نسق بگذرد و عقاید باطنه ایشان بر ملا شود بر اسلام سلام باید گفت و وداع باید کرد.

العیاذ بالله اگر صیغ شرعیه محل استهزاء شود زن‏هاى جوان در حباله پیران [بدان دو کلمه عقد و نکاح چگونه از زنا و سفاح احتراز خواهند داشت‏] و هرج و مرجى بشود که اصلا اصلاح‏پذیر نباشد. گویا میل دارند که این اسم بى مسمى و این رسم بى اصل را هم از میان بردارند تا بکلى آسوده شوند. یریدون لیطفؤا نور اللَّه بافواههم واللَّه متمّ نوره ولو کره الکافرون.
هر دقیقه داعى را حیرت بر حیرت افزوده مى‏شود که کار این مردم با این وزراء چه خواهد شد. اگر عرض کنم فلان شخص به دستخط مبارک و توقیع همایون وقعى نگذاشت و مجرى نداشت باز به همان وزیر رجوع مى‏شود. «کرّ على ما فرّ» همین فى الحقیقه محظورى به محظور مبدل مى‏شود.

این أمنا از کارهاى خود هیچ امر را کار نمى‏دانند و به درد احدى نمى‏رسند. محض تصدیق عرایض داعى و اطلاع از حالت رعایا، جویا شوید که عرایض داعى چه بوده و چه واقع شده؟ در منزل جناب امام جمعه چه قسم صلح شده و چه نحو صیغه محکمه شرعیه جارى نمود که مجال خیارى و خیالى باقى نمانده؟ صورت مجلس را مطالبه فرمایند مشهود رأى عدالت پیرا شود که هنوز تفصیل عرایض داعى و آن مصالحه نامچه را... نکرده چرا کلمات لاطائل بگویند؟ چرا حکم شرعى و سلطان را به مزخرفات باطل کنند. بر این مشت رعایا رحم کنید، از دست رفتند، فریاد رس ندارند، چیزى براى ایشان باقى نمانده است، بضاعت و سرمایه که هزار رعیت به آن تعیّش مى‏کنند اسباب یک اطاق شد و ملکى که هزار نفر به آن نان مى‏خورند به خرج طویله امیرى و وزیرى رفت. چه بلائى شدند بر جان و مال مسلمین.
به صاحب شریعت قسم است که داعى قبله عالم را از نوشیروان عادل‏تر مى‏دانم چرا که در اطراف او اینگونه، اگر این وجود همایون مؤید نبود، و دست غیب او را نگاهدارى نمى‏کرد، کار این مردم به کجا مى‏رسید. اگر چه مى‏دانم بعد از این عریضه که محض رضاى خدا و اطلاع سایه خدا خود را مکلف و مأمور دانسته بى ملاحظه به عرض رسانیدم دیگران از جانب مقرب الخاقان حاجى میراز نصر اللَّه وکیل مطلق بلاعزل خواهند بود. هست و نیست مرا بر باد خواهند داد.
محض قوام دولت و نظام ملت و دعاى وجود مسعود همایون که دقیقه‏اى از خیال خجسته مآل عدالت غافل نیست باز عرض مى‏کنم با این حالت‏ها، مردم تمام خواهند شد و خراب مى‏شوند [آبادى عباد و عمارت بلاد و رفع فساد نخواهند شد] از عمر دعاگو چیزى باقى نمانده است.
فردا از این شهر و عنقریب از دینا خواهم رفت. در شهرى که احکام و ارکان دین را افسانه مى‏شمارند و دستخط مبارک پادشاه اسلام را که مثل اول الامر است محل اعتناء نمى‏دانند توقف حرام است. هر قدر زودتر برویم دیر شده است. باید برون کشید از این ورطه رخت خویش. بر این خادم شریعت مطهر محقق شده است که دفع ظلم حاجى میرزا نصر اللَّه براى داعلى مقدور نخواهد شد و با این وزرا و امناى خائن که از هزار راه از او خوف و بیم و تمناى زر و سیم دارند هیچ حکم و دستخطى از پیش نخواهد رفت والا اسناد شرعیه و احکام عرفیه از این بیشتر نمى‏شود که چند نفر عالم و مجتهد اهل تقوى و فطانت مطلب را تمام کنند و صیغه شرعیه بخوانند و علماء دیگر که ارکان اسلام هستند تصدیق کنند. ناچار به ارض مقدسه قم معاودت مى‏کنم و اگر در آنجا هم بر اولیاى دولت گران و ناگوار است، به عتبات عالیات ائمه هدى پناه مى‏برم و تظلمات خود را در آنجا مى‏کنم. عرض مى‏کنم هفتاد سال است در نثر احکام شرعیه خوددارى نکردم جوانى را به پیرى رساندم، بر من ظلم کردند به پادشاه اسلام تظلم کردم، هشت دستخط اکید وکید محض عدل و انصاف صادر فرمودند رجال دولت اعتنا نکردند از من رفع ظلم ننمودند. اولا انتقام پادشاه اسلام را از این رجال صورى که در حقیقت خائن دولت هستند و بر خلاف میل و ضد اراده ولى نعمت خود کمر بسته‏اند مى‏خواهم. خواهند داد، خواهید دید. ثانیاً در انتقام این پیر غلام شریعت که در نثر احکام و ترویج شریعت مطهره عمرى گذرانیدم تعجیل مى‏طلبم. الظلیمه الظلیمه، العجل العجل، یا رسول الله و اوصیاء رسول الله.
غیرت اسلام این عرض را هم بر داعى فرض کرده است که به جسارت عرضه دارم که عزت دستخطهاى مبارک که عز خداداد است نگاه دارید و اگر بر حسب لزوم و وجوب صادر خواهید فرمود به عهده اشخاصى باشد که امتثال حکم همایون را فرض بدانند، شینده‏ام جناب سپهسالار اعظم و جناب علاء الدوله و بعضى از رجال دیگر حالت اعتنائى دارند و احقاق حقوق مظلومان مى‏کنند. لا حول و لاقوة الا بالله العلى العظیم.
اى کاش این وزراء بقدر الضیف از این خادم شریعت مطهره، رعایتى منظور مى‏داشتند، خدا را به شهادت مى‏طلبم که در نهایت یأس و دلتنگى از حقوق خود صرف نظر کردم و از این شهر رفتم. فردا به حضرت عبدالعظیم به دعاى وجود آن عدل محض مشغول و بعد از این در حضرت معصومه علیها سلام یا سایر عتبات عالیات، دعاگو خواهم بود. از خداوند عزّ اسمه استدعا مى‏کنم براى ظل اللَّه اعوان و انصار دلتخواه و نوکر دلسوز و ناصر ملک و دولت که موجب نیکنامى و ازدیاد عمر و دولت و شوکت باشد، بر سانند... از فضل خداوند متعال و حضرت ذوالجلال که ثانى و تالى آن ذات خجسته صفات همایون باشد تا از آن منبع عدل و انصاف عدالت‏ها را اخذ نموده مجرى دارند.
الله الله من هولاء الامناء والوزراء، [الله‏] الله في الریا فانّهم ودایع الرّحمان و خزائن السلطان، وما علینا الا البلاغ، اعدلو هو اقرب للتقوى. مى‏ترسم این مظلومین از این درگاه مأیوس شوند و [رو] به درگاه قاضى الحاجات ببرند. نمى‏دانند که حضرت اقدس شهریارى تمام اوقات لیل و نهار خود را صرف رفاهیت عامه رعایا و قاطبه برایا کرده، لیکن حمعى از بطالت و اعراض فاصده و خیالات کاسده در عهده تعویض مى‏اندازند. از آه مظلومین باید ترسید. خداوند وجود اقدس شهریارى را در همه حال از آفات وبلیات محافظت فرماید.
7

مجموعه خطى شماره 3669 کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران، صفحات 78-85 و جنگ مخطوط شماره 375، دانشکده حقوق، برگ 50 - 53 پ.