همانکه ابن سینا در قانون خویش درباره جالینوس گفته است که وی میخواست فیلسوف گردد ولی شایسته آن نبود درباره خود او هم درست است. پیمودن این دریای ژرف نه درخور ابن سیناست و نه ارسطو که قبله اوست و نه فیلسوفان مقلد دیگر. ابن سینا اگر بشفا نمی پرداخت از پیامبرای پیروی میکرد. نگارشهای او و فارابی که ازا ندیشه و کاوش برخاسته ارزشی ندارد. فیلسوفان کافران تقلیدی هستند.

چهار هزار سال بود تا حماء اوائل جانها گداختند و روانها درباختند تا علم حکمت را بجای فرود آرند تنوانستند تا بعد از این مدت حکیم مطلق و فیلسوف اعظم ارسطاطالیس این نقد را بقسطاس منطق بسخت و بمحک حدود نقد کرد و بمکیال قیاس بپیمود تا شک و ریب ازو برخاست و منقح و محققق گشت و بعد ازو درین هزار و پانصد سال هیچ فیلسوف بکنه سخن او نرسید و بر جاده سیاقت او نگذشت الا افضل المتأخرین حکیم المشرق حجة الحق علی الخلق ابو علی الحسین بن عبدالله بن سینا و هر که برین دو بزرگ اعتراض کرد و خویشتن را از زمره اهل خرد بیرون آورد و در سلک اهل جنون ترتیب داد و در جمع اهل عته جلوه کرد. ایزد تبارک و تعالی ما را ازین هفوات و شهوات نگاه داراد بمنه و لطفه.

نکته هایی درباره زندگی ابن سینا

ابن سینا و تصوف

انه قد یستعین بعض الطبائع بافعال یعرض منها للحس حیرة للخیال وقفة فیستعد القوة المتلقیة للغیب تلقیا صالحا ... مثل مأیوثر عن قوم من الاتراک انهم اذا فزعوأ الی کاهنهم فی تقدمة معرفة فزع هو الی شد حثیث جدا فلایزال یلهث فیه حتی یکاد یغشی علیه ثم ینطق بها یخیل الیه و المستمعة یضبطون ما یلفظة ضبطا حتی یبنوا علیه تدبیرا.

وهذه اعراض تعرض للنفس و هی فی البدن و لذلک یستحیل معها امزجة الابدان ... اما الشهوة والغضب فلنفس اولا من جهة ماهی ذات بدن ... وکک الغم والغضب من حیث هما النفعال من الانفعالات النفسانیة فانه یتبها انفعال مولم مثل اشتعال حرارة ... کما ان التخیل قد یتبعه انتشار بعض الاعضاء ولیس ذکل بسبب استحالة وبخار یکون بل لطاعة المولد والعنصر لجوهر النفس وللتصورات التامة التی لایشوبها تصور شی آخر والتصورات الفلکیة خالیة عن الشوائب فلهذا صارت سببا لحدوث امر فی العالم ویشبه ان یکون حدوث الغیبی بهذا السبب.

دو آزمایش پزشکی ابن سینا

یادی که ابن سینا در نگارشهای خویش از خود کرده است

والمحتاج الی التعلیم منه ما یؤثر فیه التعلیم و ان طال تعبه و منه ما یتعلم سریعا وقد یوجد من یستنبط الشئ من نفسه من غیر معلم بل العلوم کلها لوتؤملت لوجدت مستنبطة من النفوس ... و اذا خطر فلیس بمحال ان یتمادی الی آخر المعقولات اما فی زمان طویل او قصیر ... وکم من متعلیمن فی مدة واحدة یسبق احدهما الاخر بحقائق العلوم مع ان اجتهاده اقل من المسبوق ولکن شدة الحدس و قوة الذکاء اعطته ذکل فالزیادة فی هذا من الممکنات.

وقد یصح ان یوجد لشخص فطرة عقله الهیولانی قریبة من العقل بالملکة تدرک المعقولات بحدس غنی عن الفکرة الطویل والتعلم. وقد شاهدنا من هذه حاله وهو مصنف هذه الکتب فقد نال العلوم الحکمیة فی عنفوان شبانه فی مدة یسیرة علی تشتت العلم فی ذلک الوقت. ولو کانت هذه العلوم مرتبة هذا الترتیب لکان ادراکه لها فی تلک المدة معجزة. وقد یدلک الموجود من تصنیفاته فی سن الذی ذکرنا ببلاده وحیث کان منشائه.

وهذا الحد الاسط قد یحصل علی ضربین من الحصول. فتارة یحصل بالحدس. والحدس هو فعل الذهن یستنبط بذاته الحد الاوسط. والذکاء قوة الحدس. وتارة یحصل بالتعلیم. ومبادی التعلیم ایضا الحدس. فان الاشیاء ینتهی لامحالة الی حدوس استنبطها ارباب تلک الحدوس تم ادوها الی المتعلمین.

فجائزان یقع للانسان بنفسه الحدس و ان یقع فی ذهنه القیاس بلاتعلم وهذا مما یتفاوت بالکم و الکیف ... فیجب ان ینتهی ایضاً فی طرف الزیادة الی من له حدس فی کل المطلوبات او اکثرها والی من له حدس فی اسرع وقت و اقصره و ممکن (فیمکن) اذن ان یکون شخص من الناس مؤید النفس لشد الصفاء و شدة الاتصال بامبادی العقلیة الی ان یستعمل (یشتعل) حدسا اعنی قبولالها من (لالهام) العقل الفعال فی کل شئ و یرتسم فیه الصور التی فی العقل الفعال اما دفعة و اما قریبا من دفعة ارتساما لاتقلیدیا ... و هذا ضرب من النبوة بل اعلی قوة النبوة والاولی ان یسمی هذه القوة قدسیة وهی اعلی مراتب القوی الانسانیة

... و معلوم است که عقل نظری از نفس مردم معلومات را چگونه ادراک کند و معلوم است که بقیاس دریابند و مطلوب را از قیاس بحد اوسط در تواند یافتن و این حد اوسط وقتی بفکر تواند حاصل شدن و وقتی بفکر حاصل نشود و وقتی بحدس حاصل شود و حدس دریافتن حد اوسط باشد بی رویتی و مردم در حد بادراک مطلوبات علمی متفاوتند و بعضی زود دریابند و بعضی دیر دریابند و بعضی خود هیچ چیز بفکر در نتواند یافتن و بعضی چیزها در ظاهر یابند و چیزهاء غامض درنیابند پس در حق حدس همچنین متفاوت باشند بکم و کیف بعضی زودتر دریابند و بعضی کمتر و در طرف نقصان بحدی رسد که کسی باشد که او را هیچ حدس نباشد پس همچنین ممکن باشد در طرف کمال که شخصی باشد که همه معلومات بحدس دریابد بر طریق قیاس و حد اوسط و نیز باشد که نفس را بتعلیم هیچ حاجت نیاید در تحصیل علم و این غایت رتبت عقل نظری باشد در حق مردم.

اشارة: ولعلک تشتهی زیادة دلالة علی القوة القدسیة وامکان وجودها فاستمع الست تعلم ان للحدس وجود و ان للانسان فیه مراتب و فی الفکرة فمنهم غبی لا یعود علیه الفکرة برادة و منهم من له فطانة الی حدما و یستمتع بالفکر و منهم من هو اثقف من ذلک وله اصابة فی المعقولات بالحدس و تلک الثافی غیر متشابهة فی الجمیع بل ربما قلت و ربما کثرت و کما انک تری جانب النقصان منتهیا الی عدیم الحدس فایقن ان الجانب الذی یلی الزیادة یمکن انتهاؤه الی غنی فی اکثر احواله عن التعلم و الفکرة.

الحدس بالوسط لایکون بفکر، فانه یسنح للذهن دفعه واحدة. واما طلب الوسط فیکون بفکر وقیاس. والفکرة هی استعمال النفس القوة فی وسط الدماغ واستعراض ماعندها من الصور، ویکون بحرکة. و استفادة النتیجة یکون بفکر و قیاس. والمقدمات یکون العلم بها علما بالتنیجة بالقوة لانها مؤدیة الیها.

الشروع فی ذکر النبوة وان الانبیاء کیف یوحی الیهم بالمعقولات بلاتعلم بشری ـ الناس المستحقون لاسم الانسانیة هم الذین یبلغون فی الاخرة السعادة الحقیقة. و هولاء علی مراتب ایضاً. واشرفهم واکملهم الذی یختص بالقوةالنبویة. و القوة النبویة لها خواص ثلثة قد تجتمع فی انسان واحد وقد لاتجتمع بل تتفرق. فالخاصیة الواحدة تابعة للقوة العقلیة و ذلک ان یکون هذا الانسان بحدسه القوی جدا من غیر تعلیم مخاطب من الناس له یتوصل الی المعقولات الاولی الی الثانیة فی اقصر الازمنة لشدة اتصاله بالعقل الفعال. اما ان هذا و ان کان اولیا نادرا فهو ممکن غیر ممتنع فیتبین بما اقول ان الحدس لیس مما یدفعه العقلاء والحدس هو التفطن للحد الاوسط من القیاس بلاتعلیم. و اذا تأمل الانسان فان جمیع العلوم حادث بالحدس. فهذا حدس شیئا و ذلک الآخر یعلم ما حدس هذا و حدس شیئا آخر. کذلک حتی بلغ العلم مبلغه. فکل المسئلة فالحدس فیها جائز والنفس القویة فحدس کل مسئلة علیها جائز لیس بعض المسائل اولی من بعض. ثم من الانفس ما هو کثیر الحدس ـ و منها ما هو قلیل. و کما ان النقصان فی الحدس ینتهی الی عدم الحدس فیکون واحد من الناس لا سبیل له الی حدس شئ او العلم به ویکون ممن لا یمکنه ان یعلم شیئا لضعف قوة ذهنه، کذلک یمکن ان یکون فی طرف الزیادة من یحدس اکثر الاشیاء او کلها حدسا لقوة نفسه. لانه لیس لقوة الذهن حد لا یجوزان یتوهم ازیدمنه الا ان یکون حادسا لکل معقول وهنالک یکون النهایة. وکما ان الحدس ایضا قد یقع فی زمان اطول و فکرة اطول وقد یقع فی زمان اقصر وفکرة اقصر؛ فکذلک قد یمکن ان یکون للحدس القصیر حداً و قریبا من الحد والطویل حداً وقریباً من الحد. فبین من هذا انه لیس یمتنع ان یوجد من اشخاص الناس من یحدس المعقولات کلها او اکثرها فی اقصر الا زمنة فیستمر من الاوائل العقلیة الی الثوانی العقلیة علی سبیل الترکیب استمراراً نافذا. ولا یبعدان یکون مثل هذه النفس قویة غیر مذعنه للطبیعة وممتنعة علی المحاذیات الشهوانیة و الغضبیة الا علی ما یحکم به العقل. فهذا اشرف الانبیاء و اجلهم. و خصوصا اذا انضم الی خاصیته هذه سایر الخواص التی اذکرها. وهذا الانسان کان قوته العقلیة کبریت والعقل الفعال نار فیشتعل فیها دفعة و یحیلها الی جوهره وکانه النفس التی قیل لها یکاد زیتها بضئی ولو لم تمسسه نار نور علی نور.

یاد شیخ از گذشته

و من ببشم قاضی بکنارویمه از شهرهاء کوه طبرستان و دماوند معاینه دیدم که: پاره هوای روشن بغایت صافی از سرما ببستی و ابر شدی و آن ابر برف شدی و فرونشستی و هواء صافی بماندی پس دیگر بار همچنان ببستی و ابر شدی و برف شدی بی آنکه از هیچ جایگاه بخاری بر آمدی یا ابر آمدی.

وذلک انا کثیرا ما شاهدنا الهواء یبرد فی اعالی الجبال الباردة فیقبض بعد الصحو سحابا دفعة ثم یثلج. وقد شاهدت هذا بجبل طبرستان عند ویمة و بجبال طوس. واما تصعد البخار و انعقاده سحابا ماطرا فذلک امر قد شاهدناه کثیرا فی کل البالد الجبلیة. وهذا البخار لیس یحتاج کل مرة ان یبلغ الموضع البارد الشدید البرد فی الجو فقد شاهدنا البخار قد صعد فی بعض الجبال صعودا یسیرا حتی کانه مکبة موضوعة علی وهدة تحتها قریة احاطه تلک الوهدة لا تبلغ نصف فرسخ وکنا نحن فوق تلک الغمامة فی الصحو وکان خریفیا لیس بذلک البارد جدا فکان اهل القریة یمطرون من تلک الغمامة ...

ثم الهواء قد شاهدناه وهو هواء صحو یغلط دفعة فیستحیل اکثره او کله ماء و بردا و ثلجا و یسقط عی ما تحته و یصحی کرة اخری فی غایة ما یکون الهواء الصحو ثم لا یلبث ساعة ان یلغط دفعة اخری و یستحیل لذلک فیحدث الغیم لاعن بخار البتة یصعد او یرد من موضع بل عن ضباب ینزل و یتصل بوجه الارض و هذا فی قلل الجبال الباردة وراینا ذلک یثبت علی الدور حتی یجتمع فی قلیل مدة من الثلج والبرد امر عظیم کله هواء قد استحال ماء و العین تشاهده وتراه لانه یکون بحیث البصر یحیط بجملته اذ المکان الفاعل لذلک التبرید فی الهواء قلیل العرضة.

یادیکه شیخ از نگارشهای خود در برخی از نوشته ها کرده است.

• ابوعبیدالله عبدالواحد بن محمد جوزجانی (گوزگانی) م 438 در همدان در دیباچه بخش ریاضی دانشنامه علائی او را خواجه رئیس می خواند و خواجه طوسی در اساس الاقتباس ص 155 و 249 نام ابو علی سینا را بر آن افزوده است. شهرمردان رازی زنده در 477 در نزهت نامه علائی از او بنام خواجه رئیس بوعلی سینا یاد می کند.
• اینگونه سندها را شایسته است که انجمنهای هزاره ابن سینا در خاور و باختر، مانند «آثار ابی العلاء ـ السفر الاول: تعریف القدماء بابی العلاء» که «لجنة من رجال وزارة المعارف العمومیة» برهبری دکتر طه حسین بک در مصر بسال 1363 ر 1944 بچاپ رسانده: و آنچه در کتابهای چاپ شده و خطی سنی و شیعی و اسمعیلی درباره ابوالعلاء نوشته شده در آن فراهم آوردند، یکجا گرد کنند تا دانشمندان بتوانند آسان تر درباره ابن سینا داوری نمایند.
• انجمن دوستاران کتاب این نسخه را از روی عکسی که آقای دکتر یحیی مهدی از همین نسخه گرفته با ترجمه فارسی که آقای سعید نفیسی از آن بدست داده در سال 1331 بچاپ رساند. آقای نفیسی از روی نسخه چاپ اهوانی که یاد خواهیم کرد سرگذشت را بپارسی ترجمه کرده و در نشریه شماره 1 کمیته ملی هزاره ابن سینا بسال 1331 بچاپ رسانید.
• در همین دفتر رساله قدر شیخ است که پس از برگشت از شلمبه و در میان راه سپاهان در یکی از دژها نگاشته است و یکی از داستانهای فلسفی او بشمار می آید و از حی بن یقظان در آن یاد شده است نه سلامان و ابسال آنچنانکه خواجه طوسی در شرح اشارات پنداشت. این رساله را مهرن بچاپ رسانده و در جامع البدایع نیز چاپ شده است. نیز رساله نوبت فارسی شیخ و شرح عینیه او از شمس الدین سمرقندی در 8 صفحه در آن آمده و در هامش این یکی از دو شرح عینیه محمد بن عبدالسلام بن عبدالرحمن بن عبدالشاکر مقدسی شهرزوری و ابی الفتوح احمد بن ابی عبدالله بلکو بن ابی طالب آزری یاد شده است.
• در نسخه مجلس و سپهسالار و ملک: معارفه.
• در نسخه سپهسالار: علت.
• در نسخه مجلس : عمایا.
• در جامع الاسرار آملی (ش 341 دانشگاه گ 227 ب) دارد: و فیه «لقد طفت فی تلک المعاهد کلها ـ و سیرت طرفی بین تلک المعالم ـ فلم ار لا واضعا کف حائر ـ علی ذقن لو قارعا سن نادم». این بیتها در آغاز نهایة الاقدام شهرستانی (ص 3 چاپ 1934 لندن) نیز آمده ولی گوینده آن دانسته نشده است. ابن تیمیه در نقض المنطق (ص 61) میگوید که شهرستانی می گفت که نزد فیلسوفان و متکلمان جز سرگشتگی و پشیمانی نیافته ام و این شعرها را میخواند. ابن خلکان (ج 1 ص 423) این شعرها را از ابن سینا دانسته است. ظاشکبری زاده در مفتاح السعادة ج 1 ص 265 نیز می گوید که در برخی از جنگها دیده ام که این شعرها را از شیخ دانسته اند.
• در سالنامه کشور ایران (ص 168 ـ 173) گفتاری از آقای محمد صدر هاشمی دیده میشود، و در آن میخواهد برساند که آرامگاه شیخ در سپاهان است. آقای محمد نخجوانی در مجله یغما (شماره5 سال 4 تیر 1330) از این نکته خرده گیری نموده است.
• آملی در اینجا سخنان بسیاری از دانشمندان را میآورد و میگوید که افضل الدین خونجی در دم مرگ میگفت تنها همین اندازه دانستم که این جهان ساخته بسازنده ای نیاز دارد و این نیاز هم نیستی است، پس خونجی هیچ نمی دانست. نیز مینویسد که نصیر الدین کاشی میگفت که در این هشتاد سال تنها همین را دانستم که ساخته بسازنده نیازمند است و پیرزنان کوفه بیش از من میدانند. (236 الف).
• مرگ بغدادی در 607 و 613 و 616 هم گفته شده/ شیخ فرید الدین محمد بن ابراهیم عطار کدکنی نیشابوری از دست همین سلطان العاشقین فخر الشهدا مجد الدین بغدادی خوارزمی خرقه بگرفت و شاگرد وی بوده است (تذکرة الشعراء سمرقندی ص 192 چاپ لیدن ـ تذکرة الاولیاء عطار ج 1 ص ید و یز و 6 ـ لباب الاباب محمد عوفی 1: 230 و 249 ـ ریاض العارفین هدایت چاپ 1316 تهران ص 218 ـ ابن سینا و تمثیل عرفانی 2: 282).
• بنگرید بکنی والقاب قمی 1: 243 و انساب سمعانی گ 587 ب و نسخه ش 18 ر 1035 دانشگاه (ص 258 فهرست آنجا) و ص 95 فهرست آقای دکتر مهدوی.
• نسخه ش 17 ر 1074 دانشگاه ص 209 فهرست و جامع البدایع 94 و 98 وحی بن یقظان چاپ احمد امین در مصر ص 44 و 46 و شرح شیرازی بر حکمة الاشراق ص 30 چاپ ایران که عبارت حی بن یقظان را آورده است، بدینگونه: «و یعبر عنه بانه عین خرارة من شرب من مائها...» وسبزواری در منطق منظومه گفته: «من منطق عیونه خرارة ـ واردها قریحة طیارة» و در گزارش و حاشیه آن هم از همان سخن شیرازی بهره برد ص 2 و 3 ـ نیز بنگرید به گزارش پارسی حی بن یقظان چاپ آقای کربین با ترجمه و گزارش آن بفرانسه ج 1: ص 11 ـ 13 و 36 ـ 38، ج 2 ص 70 حاشیه 32 و ص 82 حاشیه 78 ـ این گزارنده پارسی باید همان جوزجانی شاگرد شیخ باشد نه ابن زیلا (نمونه سخن فارسی ص 90 ـ سبک شناسی بهار 2: 38 ـ همان کتاب آقای کربین 2: 152 و 148 ـ فهرست آقای دکتر مهدوی ص 95 و پور سینا از آقای نفیسی ص 14 و 41 و 126 و 127).
• گرگانی می گوید برخی مالیخولیا و گوهری مالنخولیا خوانده اند ولی بررسی درباره آن برای من دشوار است مگر اینکه ابوالخیر خمار گفته است که مولی سوداء است و خولش خلط پس مالنیخولیا خلط سودا و مالیخولی دارنده این بیماری خواهد بود ـ درست آن مالنخولیا است و گرفته از ملانخولیا Melankholia یونانی گرفته از دو واژه melanos سیاه و خولی یا خولس kholê یا kholés زهره و زرداب یا صفر او زهر و خشم می باشد.
• بنگرید به: دیباچه آقای دکتر عمید بر پارسی آن چاپ هزاره ابن سینا فهرست آقای دکتر مهدوی ص 244.
• در طبیعی مقاصد الفلاسفه غزالی (ص 23) دارد: «وقد شوهد فی البلاد التی بردها مفرط استیلاء البرد علی الهواء الصافی القریب من الارض فی وقت الضحو و النقلا به ثلجا وسقوطه الی الارض حتی اجتمع منه شئ کثیر من غیرغیم».
• در فصل 1 کتاب 4 (معادن) طبیعی بیان الحق لوکری پاره ای از همین گفته های شیخ هست (گ 131 ب ش 250 دانشگاه).