دانشنامه علائی که ابن سینا برای علاء الدوله ابو جعفر محمد بن دشمن زیار بن کاکویه دیلمی (۳۹۸ ـ ۴۳۳) میان سالهای ۴۱۲ و ۴۲۸ در سپاهان نوشته است از اصیل ترین کتابهای کهن فلسفی فارسی می باشد. نام آن چنانکه جوزجانی در آغاز بخش ریاضی همین کتاب و در پایان شرح و ترجمه حی بن یقطان (چاپ هنری کربین ص ۸۷) و شهمردان رازی در نزهت نامه علائی و قطب شیرازی در درة التاج یاد کرده‌اند «دانش نامه علائی» است نه «دانشمایه علائی» چنانکه در عیون الانباء (۲: ۱۹) آمده و مرحوم عباس اقبال در سخنرانی خویش در جشن هزاره ابن سینا (جشن نامه ۲: ۲۰۱) آنرا پسندید و نه «مایه دانش علائی» مشهور به «حکمة العلائی» چنانکه در آغاز چاپ سال ۱۳۰۹ مطبع فیروزدکن (حیدرآباد) آورده شده است، زیرا بهمینار شاگرد شیخ در تحصیل که بسطی است از همین دانشنامه بزبان تازی برای خال رئیس ابی منصور بهرام بن خورشید بن بهرام بن یزدان یار کیا از آن بنام «کتاب الحکمة العلائیة» یاد کرده و این عبارت ترجمه‌گونه‌ایست از «دانشنامه علائی».
ابن سینا خود ریاضیات این کتاب را تدوین نمود ولی از میان رفته و شاگردش جوزجانی رسالاتی در فنون این علم از خود شیخ گرفته و یا اینکه از کتابهای تازی او بپارسی در آورده و بران افزود.
غزالی طوسی در مقاصد الفلاسفه باین کتاب می‌نگریسته بلکه بیشتر همین مقاصد ترجمه ایست از دانشنامه علائی و بخشی از آنهم از رساله نفس ابن سینا میباشد.
غیاث الدین منصور دشتکی در امالی فلسفی خود پس آوردن عبارتی از مبحث وهمیات منطق دانشنامه: «پس چون از راه اولیات درست شود ... این همه باطل است» (ص ۱۱۸ چاپ انجمن آثار ملی) میگوید که

در رساله فارسیه که بسط دانشنامه نموده گفته: وهم هر چیزی را که بر وفق محسوسات بیند که بآن الفت گرفته است قبول نکند چنانکه قبول نکند موجودی را که بجهت او اشاره نباشد و به خلا و ملا بیرون عالم، و زیادتی جسمی بی جسمی دیگر. و این حکمهای وهم از آن میباشد که این معانی موافق محسوس نبیند و در وهم نمی‌آیند ـ و از کلام صاحب این رساله و افاده شیخ معلم می شود که غلط وهم از آن دانند که قیاسها ترتیب کنند مرکب از اولیات که وهم مساعدت کند در قبول مقدمات پس اگر نتیجه را قبول نکند حکم او در نتیجه غلط باشد.

این بسطی از دانشنامه که دشتکی در این امالی عربی خود در این نیم صفحه فارسی از آن یاد نمود دانسته نشد که از کیست و کدام کتاب است من گمان کردم که شاید تبصره ساوی باشد دیدم نیست. بسط و گسترده ای از همین مبحث در پاورقی صفحه ۱۱۹ و ۱۲۰ چاپ انجمن بعنوان روایت دیگری از دانشنامه دیده میشود که ناشر ننوشت از کدام نسخه است و بگواهی پاورقیها و حواشی پیش باید از نسخه آقای نفیسی باشد ولی این که در حاشیه می بینیم با آنکه دشتکی آورده است دو تا است.
باری سه بخش منطق و الهی و طبیعی این کتاب نخستین بار در دکن و سپس دو بخش نخستین آن بکوشش آقای احمد خراسانی در تهران بسال ۱۳۱۵ خ آنگاه همه سه بخش آن بکوشش آقایان سید محمد مشکوة و دکتر محمد معین در ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱ در سلسله انتشارات انجمن آثار ملی بچاپ رسیده است و بخش ریاضی آن هنوز مخطوط مانده است. چنانکه می بینیم ابن سینا در این کتاب بر خلاف روش خود در نجات و شفا و عیون الحکمه و عروضیه بخش الهی را بر طبیعی مقدم داشته است. شاگرد او بهمنیار نیز در تحصیل نزدیک بهمین روش را بکار برده است.
ترجمه فرانسوی دانشنامه که بوسیله آقایان محمد آشنا و هنری ماسه شده است بسیار شیوا و روان است و مترجمان کوشیده اند با عباراتی ساده سخنان ابن سینا را بکمال ادا کنند و در این باره کوتاه نیاورده اند.
در این ترجمه بهر دو چاپ خراسانی و انجمن نگریسته اند و شاید بتوان گفت که آنچه می ‌بایست در این زمینه رعایت کنند فروگذار نکرده‌اند. در دیباچه این ترجمه سرگذشتی از شیخ آمده و درباره شفا و نجات و اشارات کمی گفتگو شده و از خود دانشنامه نیز کاوش گشته است. حواشی پایان ترجمه نیز بسیار سودمند است.

اینک درباره یک بند ازین ترجمه بحثی می کنم و دقت آقایان مترجمان از همین بحث روشن میشود.
در الهی دانشنامه چاپ هند ص ۲۳ (و چاپ انجمن آثار ملی ص ۲۹) آمده:

اضافات حال چیزی بود که او را بدان نسبت بود و بدان نسبت دانسته آید که چیزی دیگر برابر وی بود چنانکه پدری مر پدر را از جهت آنکه پسر موجود بود برابر وی و همچنان دوستی و برادری و خویشاوندی.

در اینجا در نسخه‌های مجلس و ملک و چاپ آقای خراسانی ص ۸۶ هر دو بار «سبب» آمده و درست همین است چه در منطق تحصیل بهمنیار آمده:

ومنها الاضافة وهو المعنی الذی اذا وجد او عقل کان مقولا بالقیاس الی آخر ومع ذلک الآخر البتة ولیس له وجود غیره وذلک مثل الابوة بالقیاس الی البنوة وکالاب الذی له وجود آخر غیره وهو الانسانیة.

در الهی آن هم در فصل مضاف آمده:
«بل هی حقیقة یلزمها اذا عقلت انها تعقل بالقیاس الی غیرها» و پیش از آن آمده: «المضاف هو ... الذی وجوده هو انه مضاف».
در نجات (ص ۸۰ چاپ دوم قاهره) آمده:

الاضافة وهو المعنی الذی وجوده بالقیاس الی شئ آخر ولیس له وجود غیره مثل الابوة بالقیاس الی البنوة لا کالاب فان له وجوداً یخصه کالانسانیة.

در فصل سوم مقاله چهارم فن دوم منطق شفا آمده:

هی الامور التی ماهیاتها معقولة بالقیاس الی غیرها علی الاطلاق او بنحو آخر من انحاء النسبة.

غزالی در الهیات مقاصد الفلاسفه ص ۲۳ این عبارت دانشنامه را بتازی چنین ترجمه کرده است:

اما الاضافة فهی حالة للجوهر تعرض بسبب کون غیره فی مقابلته کالابوة والبنوة والاخوة والصداقة والمجاورة والموازاة وکونه علی الیمین والشمال اذا لابوة لیست للاب الا من حیث وجد الا بن فی مقابلته.

از این عبارات خود شیخ و بهمنیار و غزالی پیداست که در این تعریف کلمه «نسبت» درست نیست و مقصود اینست که بودن مضاف حقیقی و دانسته شدن آن بسبب اضافه او است بچیزی دیگر چنانکه بهمنیار آشکارا این را گفته و شیخ و غزالی هم بدان اشاره کرده اند اگر چه عبارت دانشنامه در اینجا گزیده و کوتاه می باشد.