ابن اشناس*
عالم ربانی سید رضی الدین علی بن طاووس (۵۸۹ – ۶۶۴ هـ.ق) در کتاب «الاقبال بمصالح الاعمال» حدیث مبسوطی پیرامون مباهله پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله – با مسیحیان نجران آورده که با این بسط در کتابهای دیگر نیامده است. چنانکه در همین کتاب «الاقبال» تصریح می کند، این حدیث را از کتاب «عمل ذی الحجة» تألیف «حسن بن اسماعیل بن اشناس» وکتاب «المباهلة» تألیف «ابوالفضل محمد بن عبدالمطلب شیبانی» نقل نموده است. اضافه بر این، «ابن طاووس» در کتاب یاد شده حدود ده مورد دیگر از حسن بن اسماعیل بن اشناس وکتاب «عمل ذی الحجة» او یاد کرده است.
دانشمند فقید میرزا محمد خان قزوینی، در پاسخ توضیحی که از او در باره کتاب «الاقبال» و«حدیث مباهله» یاد شده در آن، خواسته اند این چنین اظهار نظر کرده است :
«الاقبال بصالح الاعمال لرضی الدین بن طاووس المتوفی ۶۶۴ به مناسبت سؤال ماسینیون از این کتاب و از حدیث مبسوط مفصل دروغی ساختگی موضوعی بتوسط همان سید – روایةً ازشخصی که اصلا اسمش و وجودش ساختگی است موسوم به حسن بن اسماعیل بن اثناس، راجع به مباهله که آن حدیث مثل وجود اصل راویش از هزار فرسنگ فریاد می کند که من مصنوعیم، و کتابی که سید مزبور بهمین شخص موهوم نسبت می دهد موسوم است به کتاب عمل ذی الحجة، رجوع شود عجالةً به پشت ج۶ بحار و به الذریعه ۲: ۲۶۴[۱].
نگارنده این سطور، برای روشن ساختن اشتباه آن مرحوم و نیز عرض ادب واحترام به پیشگاه مقدس «ابن طاووس» و بزرگداشت او، به شناسایی «حسن بن اسماعیل بن اشناس» می پردازد.
در آغاز مواردی را که در «اقبال» از «ابن اشناس» و کتاب «عمل ذی الحجة» او یاد شده است یاد می کنیم:
۱- «فصل فیما نذکره من انفاذ النبی، صلوات الله علیه وآله، لرسله الی نصاری نجران و مناظرتهم فیما بینهم وظهور تصدیقه فیما دعاه، روینا ذلک بالاسانید الصحیحة والروایات الصریحة الی ابی لمفضل محمد بن عبدالمطلب الشیبانی رحمة الله فی کتاب «المباهلة» ومن اصل کتاب الحسن بن اسماعیل بن اشناس من کتاب «عمل ذی الحجة» فیما رویناه بالطرق الواضحة عن ذوی الهمم الصالحة، لاجاجة الی ذکر اسمائهم، لانّ المقصود ذکر کلامهم...».
۲- فصل فیما نذکره من زیادة فضل لعشر ذی لحجة علی بعض التفصیل، وجدنا ذلک فی کتاب «عمل ذی الحجة» تألیف ابی علی الحسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد اشناس البزاز، من نسخة عتیقة بخطه، تاریخها سنة سبع و ثلاثین واربعماة وهو من مصنفی اصحابنا رحمهم الله ...».
۳- «و من ذلک باسناد ابن اشناس البزار، رحمة الله، عن النبی...».
۴- «فصل فیما نذکره من فضل صلوة تصلی کل لیلة من عشر ذی الحجة، ذکرها ابن اشناس فی کتابه، فقال ابوعبدالله الحسین بن احمد بن المغیرة الثلاج سمعت طاهر بن العباس یقول، سمعت محمد بن الفضل الکوفی، یقول: سمعت الحسن بن علی الجعفری یحدث عن ابیه عن جعفر بن محمد، علیهما السلام، قال: قال لی ابی محمد بن علی ع ...».
۵- «ینبغی ان نذکر بعض ما رویناه من شرح الحال فمن ذلک ما رواه حسن بن اشناس، رحمه الله، قال: حدثنا ابن ابی الثلج الکاتب، قال: حدثنا جعفر بن محمد العلوی، قال: حدثنا علی بن عبدل الصوفی، قال: حدثنا طریف مولی محمد بن اسماعیل بن موسی وعبیدالله بن یسار، عن عمرو بن ابی المقدام، عن ابی اسحاق السبیعی، عن الحارث الهمدانی، وعن جابر، عن ابی جعفر، عن محمد بن الحنفیة، عن علی علیه السلام ...».
۶- «فصل فی شرح ابسط، مما ذکرناه، رواه حسن بن اشناس، رحمة الله، فی کتابه ایضا، فقال: وحدثنا احمد بن محمد، قال : حدثنا احمد بن یحیی بن زکریا، قال: حدثنا مالک بن ابراهیم النخعی، قال: حدثنا حسین بن زید، قال: حدثنی جعفر بن محمد، عن ابیه، علیهما السلام ...».
۷- «ومن کتاب ابن اشناس البزاز، من طریق رجال اهل الخلاف، فی حدیث آخر...».
۸- «فی حدیث آخر، من الکتاب، قال...».
۹- «ومن عمل اول یوم من ذی الحجة الی آخر العشر، ما رویناه باسنادنا الی ابی جعفر بن بابویه، باسناده من کتاب ابن اشناس وغیره...».
۱۰- «ومن عمل لیلة عرفة، ما ذکره حسن بن اشناس، رحمة الله، فی کتابه ».
۱۱- «قد وجدنا فی کتاب ابی علی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس البزاز، رحمة الله...».[۲]
می بینیم که ابن طاووس، در یازده مورد یاد شده، علاوه بر «حدیث مباهله» مطالب دیگری نیز از کتاب «عمل ذی الحجة» تالیف «ابن اشناس»، نقل کرده است و در یک جا حتی خصوصیات نسخه ای را که از آن نقل کرده یادآور شده است: (نسخه به خط مؤلف وتاریخ کتابت آن ۴۳۷ هـ ق بوده است).[۳]
اینک متن گفتار کتابهای رجال و تراجم جز آنها را که درباره «ابن اشناس» سخنی گفته اند نقل می کنیم.
البته بخشی از این متون مربوط است به قبل از تألیف کتاب «الاقبال»[۴] وبقیه که مربوط به سده های بعد است مستند به مصادری غیر از کتاب «اقبال» و«سید بن طاووس » است.
۱- در «امالی» شیخ طوسی (م – ۴۶۰)، چنین آمده است:
۲- ونیز در همان کتاب آمده است:
۳- ونیز در همان کتاب:
۴- خطیب بغدادی (م – ۴۶۳)، در «تاریخ بغداد » می نویسد:
۵- در «مزار » ابن مشهدی، معروف به «مزار کبیر» که گویا در اواخر سده ششم تألیف شده است ابن اشناس را در دو سند آن می بینیم:
۶-
۷- ابوجعفر محمد بن ابی القاسم طبری، از دانشمندان سده پنجم و ششم در کتاب « بشارة المصطفی لشیعة المرتضی» می نویسد :
۸- ابن ادریس (م – ۵۹۸) در کتاب «السرائر» می نویسد:
۹- علامه حلی (م – ۷۲۶)، در «اجازه ای » که در۷۲۳ برای « بنی زهره» نوشته است، ابن اشناس را به عنوان یکی از مشایخ شیعه شیخ طوسی نام می برد:
۱۰- شمس الدین ذهبی (م – ۷۴۸)، در «میزان الاعتدال » می نویسد :
۱۱- ابن حجر، متوفای ۸۵۲، همان عبارت «میزان الاعتدال» را در لسان المیزان آورده است[۱۶].
۱۲- شیخ حر عاملی (م – ۱۱۰۴)، در «امل الامل» می نویسد:
۱۳- ونیز می نویسد:
۱۴- علامه مجلسی (م – ۱۱۱۰)، علاوه بر آنکه در «اجازات » و«مزار بحار » همان اجازه علامه حلی به بنی زهره و دو عبارتی را که از «مزار کبیر » قبلا یاد شد آورده است، در جای دیگر می نویسد:
۱۵- میرزا عبدالله افندی (م حدود – ۱۱۳۰)، در «ریاض العلماء» می نویسد:
۱۶- ونیز همان میرزا عبدالله در «صحیفه ثالثه» می نویسد:
۱۷- ونیز در همان کتاب می نویسد:
۱۸- ونیز در همان کتاب می نویسد:
۱۹- و نیز در «ریاض العلماء » می نویسد:
۲۰- و در جای دیگر همان کتاب می نویسد:
۲۱- در «تکملة نقد الرجال»، تالیف شیخ عبدالنبی کاظمی که در سده سیزدهم می زیسته، از ابن اشناس یاد شده است.[۲۶]
۲۲- نیز در «فوائد الرجالیة» سید بحرالعلوم (م -۱۲۱۲)، ابن اشناس به عنوان یکی از مشایخ شیخ طوسی یاد شده است.[۲۷]
۲۳- ونیز در : «روضات الجنات» سید محمد باقر خوانساری.[۲۸]
۲۴- «مستدرک الوسائل» حاجی نوری.[۲۹]
۲۵- «رجال ممقانی».[۳۰]
۲۶- «قاموس الرجال» تستری.[۳۱]
۲۷- «معجم رجال الحدیث» آیة الله خوئی.[۳۲]
۲۸- مقدمة الطبع «استبصار» نوشته مرحوم میرزا محمد علی اردو بادی.[۳۳]
۲۹- مقدمة الطبع «فهرست» شیخ طوسی، نوشته جناب آقای سید محمد صادق آل بحر العلوم.[۳۴]
۳۰- مقدمة الطبع «امالی» شیخ طوسی.[۳۵]
۳۱- مقدمة الطبع «تفسیر تبیان» نوشته مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی.[۳۶]
۳۲- «الکنی والالقاب» محدث قمی.[۳۷]
۳۳- «طبقات اعلام الشیعة» شیخ آقا بزرگ تهرانی.[۳۸]
۳۴- «الذریعة الی تصانیف الشیعة».[۳۹]
۳۵- «ریحانة الادب» میرزا محمد علی خیابانی.[۴۰]
۳۶- «اعیان الشیعه» تألیف مرحوم سید محسن امین عاملی.
در این کتاب علاوه برقسمتهایی از مطالبی که قبلا نقل شده دو موضوع دیگر یاد شده است:
الف - «وقع ابن اشناس فی سند روایة کتاب مقتضب الاثر ؛ فان ابا محمد عبدالله بن جعفر بن محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن احمد العیاشی الدرویستی، یروی الکتاب المذکور عن جده محمد بن موسی، عن جده جعفر بن محمد، عن الحسن بن محمد بن اسماعیل بن اشناس البزاز، عن مصنعه ابی عبدالله احمد بن محمد بن عبدالله بن الحسین بن عباس بن ابراهیم بن ایوب الجوهری...».
ب: درباره ضبط کلمه اشناس می نویسد : « لا یعبد کونه بفتح الهمزة لان الظاهر أنه مأخوذ من لفظ فارسی[۴۱] بمعنی المعرفة.[۴۲]
در پایان این یادآوری بجاست که برای اثبات وجود شخصی به نام «حسن بن اسماعیل بن اشناس» اگر هیچ ماخذی جز همان کتاب «الاقبال» در دست نمی بود برای کسی که با شخصیت «سید بن طاووس» آشنا است ماخذ دیگری لازم نبود.
اگر از همه مطالبی که تا حال یاد شده صرف نظر کنیم باز مرحوم قزوینی اشتباه کرده است، زیرا در کتاب «اقبال » حدیث «مباهله» تنها از کتاب «ابن اشناس» نقل نشده، بلکه کتاب «المباهلة » ابوالمفضل شیبانی (۲۹۷ – ۳۸۷ هـ ق) نیز به عنوان مدرک آن یاد شده است.
واگر به زعم مرحوم قزوینی، «ابن اشناس» مصنوعی وموهوم باشد، «شیبانی» که دربسیاری از کتابهای رجال وتراجم شیعه و سنی مانند «رجال نجاشی»، «فهرست شیخ »، «رجال ابن غضائری»، «رجال شیخ طوسی»، «تاریخ بغداد »، «میزان الاعتدال»، «لسان المیزان » . ونیز در سند صحیفه سجادیه یاد شده است[۴۳] ونمی تواند موهوم ومصنوعی باشد . وحال آنکه همانطورکه عبارات یاد شده از کتابهای رجال و تراجم و غیره گواهی می دهد «حسن بن اسماعیل بن اشناس» نیز نه فقط ساختگی وموهوم نیست بلکه مجهول ومجروح هم نیست.
* معرب «شناس»
_____________________
[۱] .یادداشتهای قزوینی ج۳ ص ۸. در نوشته ایشان چنانکه در بالا آورده شد، اشناس (اثناس) ضبط شده است - آینده : این غلط کتابت ناشی از قزوینی نیست قطعاً در غلط گیری از من صادر شده است. (ا.ا.)
[۲] .این یازده مورد در اقبال ، چاپ رحلی ، ص ۴۹۶ ، ۳۱۷ ، ۳۱۸ ،۳۱۹، ۳۲۰ ، ۳۲۴، ۳۲۹، ۳۳۶یاد شده است.
[۳] .اقبال ، ص ۳۱۷.
[۴] .تالیف اقبال ، در سال ۶۵۰ به پایان رسیده است ، رجوع شود به «ذریعه»، ج ۱ ، ص ۲۶۴.
[۵] .امالی شیخ طوسی ، ص ۲۸۴ ، چاپ سنگی.
[۶] .همان کتاب ، ص ۳۰۱.
[۷] . همان کتاب ، ص ۶۱.
[۸] . تنها عیب او ، تشیع او بوده است.
[۹] .«تاریخ بغداد »، ج ۷ ، ص ۴۲۵ – ۴۲۶.
[۱۰] . «مزار کبیر » ، ص ۸۱۰ – ۸۱۲ ، نسخه خطی کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
[۱۱] . همان کتاب و همان نسخه، ص ۸۳۷ – ۸۳۸.
[۱۲] . «بشارة المصطفی » ، ص۶۶ ، چاپ نجف.
[۱۳] . «سرائر» ، باب میراث المجوس ، چاپ سنگی ، شماره صفحه ندارد.
[۱۴] . «اجازات بحار» ، ص ۲۸ ، چاپ کمپانی وچاپ جدید، ج ۱۰۷ ، ص ۱۳۶ – ۱۳۷.
[۱۵] . «میزان الاعتدال » ، ج ۱ ، ص ۵۲۱.
[۱۶] . «لسان المیزان » ،ج ۲ ص ۲۵۴.
[۱۷] . «الامل الآمل » ج ۲ ص ۶۴.
[۱۸] . همان کتاب ، ج۲ ص ۶۹، در اینجا گویا «ابوعلی حسن بن اشناس» به «الحسن بن علی بن اشناس » تصحیف شده است وگواه آن اینکه خود شیخ حر در «اثبات الهداة» ، ج ۱ ص ۳۹۳ ونیز در «امل الآمل» ، ج ۲، ص ۶۴ «حسن بن اسماعیل بن اشناس» ضبط کرده است.
[۱۹] . «تکملة نقد الرجال» ج ۱، ص ۳۱۱ ، «رجال ممقانی »، ج ۱ ص ۳۰۵ ، «بحار» ج ۱۰۷ ص۱۳۶- ۱۳۷ و ج ۱۰۲ ص ۹۶ ، ۹۷ . نسخه ای از صحیفه سجادیه که نزد علامه مجلسی قرائت شده واختلافات میان آن نسخه ونسخه ابن اشناس در حاشیه اش یادداشت شده است نزد حاجی نوری بود و ایشان نسخه ای از «صحیفه» راکه باچند نسخه دیگر مقابله کرده اند. با نسخه یاد شده نیز مقابله نموده وموارد اختلاف را درکنار صفحات یا در زیر سطور یادداشت کرده اند. این نسخه در کتابخانه حسینیه شوشتریها، در نجف ، نگاهداری میشود (رجوع شود به فهرست نسخه های خطی آن کتابخانه که توسط آقای اسماعیلیان نگاشته شده است).
[۲۰] . «ریاض العلماء» باب الف کنی ، نسخه عکسی کتابخانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی.
[۲۱] . «صحیفة ثالثه» ، ص ۱۰ ، چاپ سنگی.
[۲۲] . همان کتاب، ص ۶۴.
[۲۳] . همان کتاب، ص ۷۴.
[۲۴] . «ریاض العلماء »، ص ۸۶- ۸۷، نسخه خطی کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
[۲۵] . همان کتاب و همان نسخه ص۱۸، در این کتاب عباراتی که قبلا از «مزار کبیر » و«سرائر » و«امل الآمل» نقل شده است که به تکرار آن نیازی نیست. در اینجا به عنوان سپاس وحق شناسی تذکر این نکته را لازم می دانیم. هر کس بعد از «ریاض العلماء» پیرامون « ابن اشناس» چیزی نوشته تقریبا اساس نوشته او بی واسطه یا باواسطه همین کتاب بوده است. چنانکه بیشتر مطالب این مقاله نیز ، به راهنمائی واستفاده از «ریاض العلماء» گردآوری شده است.
[۲۶] . «تکملة نقد الرجال » ، ج ۱ ، ص ۳۱۱.
[۲۷] . «الفوائد الرجالیة»، ج ۴، ص ۱۰۱.
[۲۸] . «روضات الجنات» ، ص ۱۷۱ ، چاپ دوم سنگی.
[۲۹] . «مستدرک الوسائل» ،ج ۳ ، ص ۵۰۹ – ۵۱۰.
[۳۰] . «رجال ممقانی» ،ج ۱ ، ص ۳۰۵.
[۳۱] . «قاموس الرجال »، ج ۳ ، ص ۲۳۱.
[۳۲] . «معجم رجال الحدیث»، ج ۴ ، ص ۲۹۶ و ج ۵ ، ص ۱۱۳.
[۳۳] . «استبصار» ، چاپ نجف، ج۱، ص ۳۶.
[۳۴] . «فهرست» ، شیخ ، چاپ دوم (نجف) ص۲۰.
[۳۵] . «امالی» ، شیخ طوسی ، چاپ نجف ، ص ۲۱.
[۳۶] . «تبیان» ، چاپ نجف ، ج ۱ ص ۳۷ -۳۸.
[۳۷] . «الکنی والالقاب» ، چاپ نجف ، ج ۱ ، ص ۲۰۹.
[۳۸] . «النابس فی القرن الخامس» ، ص۵۴.
[۳۹] . «الذریعة» ،ج ۲ ، ص۲۲۵ و ج ۱۰ ، ص ۲۰۰ و ج۱۵ ، ص ۳۴۴، وج۱۸ ، ص ۹۵ و ج۲۱ ، ص ۲۶۵.
[۴۰] . «ریحانة الادب» ، ج ۲ ، ص ۴۱ وج۷ ، ص ۳۸۵.
در این کتاب ابن اشناس با لقب «حزین» یاد شده لیکن در هیچ یک از مصادر این لقب برای او ذکر نگردیده است.
[۴۱] . یعنی «اشناس» معرب «شناس» فارسی است.
[۴۲] . اعیان الشیعه، ج ۱ ، ص ۶۸ و ۶۹ و ۷۵ و ج ۲۳ ، ص ۷۰-۷۶.
[۴۳] . به نجاشی چاپ تهران ص ۳۰۹ ، فهرست شیخ چاپ مشهد ص ۲۹۹ مجمع الرجال ج ۵ ص ۲۴۷ – ۲۴۸، رجال شیخ ص ۵۱۱ ، تاریخ بغداد، ج ۵ ، ص ۴۶۸، میزان الاعتدال ، ج ۳، ص ۶۳، لسان المیزان، ج ۵ ، ص ۲۲۱ و مقدمه صحیفه سجادیة مراجعه شود.
عالم ربانی سید رضی الدین علی بن طاووس (۵۸۹ – ۶۶۴ هـ.ق) در کتاب «الاقبال بمصالح الاعمال» حدیث مبسوطی پیرامون مباهله پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله – با مسیحیان نجران آورده که با این بسط در کتابهای دیگر نیامده است. چنانکه در همین کتاب «الاقبال» تصریح می کند، این حدیث را از کتاب «عمل ذی الحجة» تألیف «حسن بن اسماعیل بن اشناس» وکتاب «المباهلة» تألیف «ابوالفضل محمد بن عبدالمطلب شیبانی» نقل نموده است. اضافه بر این، «ابن طاووس» در کتاب یاد شده حدود ده مورد دیگر از حسن بن اسماعیل بن اشناس وکتاب «عمل ذی الحجة» او یاد کرده است.
دانشمند فقید میرزا محمد خان قزوینی، در پاسخ توضیحی که از او در باره کتاب «الاقبال» و«حدیث مباهله» یاد شده در آن، خواسته اند این چنین اظهار نظر کرده است :
«الاقبال بصالح الاعمال لرضی الدین بن طاووس المتوفی ۶۶۴ به مناسبت سؤال ماسینیون از این کتاب و از حدیث مبسوط مفصل دروغی ساختگی موضوعی بتوسط همان سید – روایةً ازشخصی که اصلا اسمش و وجودش ساختگی است موسوم به حسن بن اسماعیل بن اثناس، راجع به مباهله که آن حدیث مثل وجود اصل راویش از هزار فرسنگ فریاد می کند که من مصنوعیم، و کتابی که سید مزبور بهمین شخص موهوم نسبت می دهد موسوم است به کتاب عمل ذی الحجة، رجوع شود عجالةً به پشت ج۶ بحار و به الذریعه ۲: ۲۶۴[۱].
نگارنده این سطور، برای روشن ساختن اشتباه آن مرحوم و نیز عرض ادب واحترام به پیشگاه مقدس «ابن طاووس» و بزرگداشت او، به شناسایی «حسن بن اسماعیل بن اشناس» می پردازد.
* * *
در آغاز مواردی را که در «اقبال» از «ابن اشناس» و کتاب «عمل ذی الحجة» او یاد شده است یاد می کنیم:
۱- «فصل فیما نذکره من انفاذ النبی، صلوات الله علیه وآله، لرسله الی نصاری نجران و مناظرتهم فیما بینهم وظهور تصدیقه فیما دعاه، روینا ذلک بالاسانید الصحیحة والروایات الصریحة الی ابی لمفضل محمد بن عبدالمطلب الشیبانی رحمة الله فی کتاب «المباهلة» ومن اصل کتاب الحسن بن اسماعیل بن اشناس من کتاب «عمل ذی الحجة» فیما رویناه بالطرق الواضحة عن ذوی الهمم الصالحة، لاجاجة الی ذکر اسمائهم، لانّ المقصود ذکر کلامهم...».
۲- فصل فیما نذکره من زیادة فضل لعشر ذی لحجة علی بعض التفصیل، وجدنا ذلک فی کتاب «عمل ذی الحجة» تألیف ابی علی الحسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد اشناس البزاز، من نسخة عتیقة بخطه، تاریخها سنة سبع و ثلاثین واربعماة وهو من مصنفی اصحابنا رحمهم الله ...».
۳- «و من ذلک باسناد ابن اشناس البزار، رحمة الله، عن النبی...».
۴- «فصل فیما نذکره من فضل صلوة تصلی کل لیلة من عشر ذی الحجة، ذکرها ابن اشناس فی کتابه، فقال ابوعبدالله الحسین بن احمد بن المغیرة الثلاج سمعت طاهر بن العباس یقول، سمعت محمد بن الفضل الکوفی، یقول: سمعت الحسن بن علی الجعفری یحدث عن ابیه عن جعفر بن محمد، علیهما السلام، قال: قال لی ابی محمد بن علی ع ...».
۵- «ینبغی ان نذکر بعض ما رویناه من شرح الحال فمن ذلک ما رواه حسن بن اشناس، رحمه الله، قال: حدثنا ابن ابی الثلج الکاتب، قال: حدثنا جعفر بن محمد العلوی، قال: حدثنا علی بن عبدل الصوفی، قال: حدثنا طریف مولی محمد بن اسماعیل بن موسی وعبیدالله بن یسار، عن عمرو بن ابی المقدام، عن ابی اسحاق السبیعی، عن الحارث الهمدانی، وعن جابر، عن ابی جعفر، عن محمد بن الحنفیة، عن علی علیه السلام ...».
۶- «فصل فی شرح ابسط، مما ذکرناه، رواه حسن بن اشناس، رحمة الله، فی کتابه ایضا، فقال: وحدثنا احمد بن محمد، قال : حدثنا احمد بن یحیی بن زکریا، قال: حدثنا مالک بن ابراهیم النخعی، قال: حدثنا حسین بن زید، قال: حدثنی جعفر بن محمد، عن ابیه، علیهما السلام ...».
۷- «ومن کتاب ابن اشناس البزاز، من طریق رجال اهل الخلاف، فی حدیث آخر...».
۸- «فی حدیث آخر، من الکتاب، قال...».
۹- «ومن عمل اول یوم من ذی الحجة الی آخر العشر، ما رویناه باسنادنا الی ابی جعفر بن بابویه، باسناده من کتاب ابن اشناس وغیره...».
۱۰- «ومن عمل لیلة عرفة، ما ذکره حسن بن اشناس، رحمة الله، فی کتابه ».
۱۱- «قد وجدنا فی کتاب ابی علی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس البزاز، رحمة الله...».[۲]
می بینیم که ابن طاووس، در یازده مورد یاد شده، علاوه بر «حدیث مباهله» مطالب دیگری نیز از کتاب «عمل ذی الحجة» تالیف «ابن اشناس»، نقل کرده است و در یک جا حتی خصوصیات نسخه ای را که از آن نقل کرده یادآور شده است: (نسخه به خط مؤلف وتاریخ کتابت آن ۴۳۷ هـ ق بوده است).[۳]
* * *
اینک متن گفتار کتابهای رجال و تراجم جز آنها را که درباره «ابن اشناس» سخنی گفته اند نقل می کنیم.
البته بخشی از این متون مربوط است به قبل از تألیف کتاب «الاقبال»[۴] وبقیه که مربوط به سده های بعد است مستند به مصادری غیر از کتاب «اقبال» و«سید بن طاووس » است.
۱- در «امالی» شیخ طوسی (م – ۴۶۰)، چنین آمده است:
حدثنا الشیخ الامام المفید ابوعلی الحسن بن الحسن الطوسی ره، بمشهد مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه، قال: اخبرنا الشیخ السعید الوالد ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی، رضی الله عنه، بالمشهد المقدس الغری، علی ساکنه السلام، فی شعبان سنة ۴۵۶، قال: اخبرنا جماعة منهم الحسین بن عبیدالله و احمد بن عبدون و ابوطالب بن عرفة (غرور) وابوالحسن السفار (الصقال) وابوعلی الحسن بن اسماعیل بن اشناس، قالوا حدثنا ابوالمفضل بن محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی...[۵]
۲- ونیز در همان کتاب آمده است:
حدثنا الشیخ الامام المفید ابوعلی الحسن بن محمد بن الحسن الطوسی، رضی الله عنه، قرائة علیه، بمشهد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب صلوات الله علیه فی رجب سنة ۵۰۹، قال: اخبرنا الشیخ السعید الوالد ابوجعفر محمد بن علی الطوسی، رضی الله عنه، بالمشهد المقدس بالغری، علی ساکنه افضل الصلوة والسلام، فی شعبان سنة خمسین واربعمائة، قال اخبرنا جماعة منهم الحسین بن عبیدالله واحمد بن محمد بن عبدون والحسن بن اسماعیل بن اشناس وابوطالب بن عرفة (غرور) وابوالحسن الصفار، قالوا: حدثنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله الشیبانی...[۶]
۳- ونیز در همان کتاب:
حدثنا الشیخ المفید ابوعلی الحسن بن محمد الطوسی ره، قال: حدثنا الشیخ السعید الوالد ره، قال: اخبرنا محمد بن محمد والحسن بن اسماعیل، قالا: اخبرنا ابوعبدالله محمد بن عمران المرزبانی...[۷]
۴- خطیب بغدادی (م – ۴۶۳)، در «تاریخ بغداد » می نویسد:
الحسن بن محمد بن اسماعیل بن اشناس مولی جعفر المتوکل ویکنی ابا علی ویعرف بابن، لحمامی البزاز، سمع الحسن بن محمد بن عبید العسکری وعمر بن سنبک وعبیدالله بن محمد بن عابد الخلال واباالحسن بن لؤلؤ وخلقاً من هذه الطبقة، کتبت عنه شیئاً یسیراً وکان سماعه صحیحاً، الا انه کان رافضیاً [۸]، خبیث المذهب، وکان له مجلس فی داره بالکرخ، یحضره الشیعة ویقرء علیهم مثالب الصحابة والطعن علی السلف. وسألته عن مولده فقال: فی شوال من سنة ۳۵۹، ومات فی لیلة الاربعاء الثالث من ذی القعده سنة ۴۳۹، ودفن فی صبیحة تلک اللیلة فی مقبرة باب الکناس.[۹]
۵- در «مزار » ابن مشهدی، معروف به «مزار کبیر» که گویا در اواخر سده ششم تألیف شده است ابن اشناس را در دو سند آن می بینیم:
قال ابوعلی الحسن بن اشناس، واخبرنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله الشیبانی ان ابا جعفر محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری اخبرة واجاز له جمیع مارواه، انه خرج الیه من الناحیة حرسها الله...[۱۰]
۶-
قال ابوعلی الحسن بن اشناس، واخبرنا ابومحمد عبدالله بن محمد الدعلجی، قال: اخبرنا ابوالحسین حمزة بن محمد بن الحسن بن شبیب، قال: عرفنا ابوعبدالله احمد بن ابراهیم، قال : شکوت الی ابی جعفر محمد بن عثمان شوقی الی رؤیة مولانا علیه السلام ...[۱۱]
۷- ابوجعفر محمد بن ابی القاسم طبری، از دانشمندان سده پنجم و ششم در کتاب « بشارة المصطفی لشیعة المرتضی» می نویسد :
اخبرنا الشیخ ابوعبدالله محمد بن شهریار الخازن، فی شوال سنة ۵۱۲ بمشهد مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، بقرائتی علیه، قال: اخبرنا الشیخ السعید ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی رحمه الله، ومحمد بن محمد بن میمون المعدل بواسط، قال (قالا) حدثنا الحسن بن اسماعیل البزاز و جماعة، قالوا: اخبرنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب الشیبانی ...[۱۲]
۸- ابن ادریس (م – ۵۹۸) در کتاب «السرائر» می نویسد:
اسماعیل بن ابی زیاد السکوئی... له کتاب یعد فی الاصول، وهو عندی بخطی، کتبته من خط ابن اشناس البزاز، وقد قرء علی شیخنا ابی جعفر وعلیه خطه اجازة وسماعاً لولده ابی علی ولجماعة رجال غیره ...[۱۳]
۹- علامه حلی (م – ۷۲۶)، در «اجازه ای » که در۷۲۳ برای « بنی زهره» نوشته است، ابن اشناس را به عنوان یکی از مشایخ شیعه شیخ طوسی نام می برد:
واجزت لهم، ادام الله ایامهم، ان یرو واعنی عن والدی ... عن السید صفی الدین محمد بن معد الموسوی، عن مشایخه المذکورة فی هذه الاجازة، متصلاً عن الشیخ الطوسی ابی جعفر، جمیع ما یرویه عن رجال العامة منهم ابوالحسین بن بشران (بشر بن ) المعدل... ومن رجال الخاصة الشیخ ابو عبدالله محمد بن محمد بن النعمان المفید وابوعبدالله الحسین بن عبیدالله الغضائری وابوعبدالله احمد بن عبدون المعروف بابن الحاشر وابوعلی الحسن بن اسماعیل المعروف بابن الحمامی...[۱۴]
۱۰- شمس الدین ذهبی (م – ۷۴۸)، در «میزان الاعتدال » می نویسد :
الحسن بن محمد بن اشناس المتوکلی الحمامی، یروی عن عمر بن سنبک قال الخطیب : رافضی خبیث (المذهب) کتب عنه کان یقرء علی الشیعة مثالب الصحابة توفی سنة ۴۲۹[۱۵]
۱۱- ابن حجر، متوفای ۸۵۲، همان عبارت «میزان الاعتدال» را در لسان المیزان آورده است[۱۶].
۱۲- شیخ حر عاملی (م – ۱۱۰۴)، در «امل الامل» می نویسد:
ابوعلی الحسن بن اسماعیل المعروف بابن الحمامی، فاضل جلیل، عده العلامة فی اجازته من مشایخ لشیخ الطوسی، من رجال الخاصة.[۱۷]
۱۳- ونیز می نویسد:
الحسن بن علی بن اشناس، کان عالما فاضلا، وثقه السید علی بن الطاووس فی بعض مؤلفاته، له کتب منها «الکفایة فی العبادات» و«کتاب الاعتقادات» و«کتاب الرد علی الزیدیة» وغیر ذلک، یروی عن الشیخ المفید.[۱۸]
۱۴- علامه مجلسی (م – ۱۱۱۰)، علاوه بر آنکه در «اجازات » و«مزار بحار » همان اجازه علامه حلی به بنی زهره و دو عبارتی را که از «مزار کبیر » قبلا یاد شد آورده است، در جای دیگر می نویسد:
اقول : عندی صحیفة کاملة بروایة ابن اشناس، وهو داخل فی بعض اجازات الصحیفة.[۱۹]
۱۵- میرزا عبدالله افندی (م حدود – ۱۱۳۰)، در «ریاض العلماء» می نویسد:
ابوعلی الحسن بن ابی الحسن محمد بن اسماعیل بن محمد اشناس البزار، صاحب کتاب «عمل ذی الحجة»، راوی نسخة الصحیفة الکاملة المخالفة للنسخ المشهورة فی الترتیب والعبارات، وکان من المعاصرین الشیخ الطوسی ونظرائه ومن مشایخ الشیخ الطوسی، وقد یطلق علی جده الاعلی محمد بن اشناس ... بل علی والده وجده الاولی ...[۲۰]
۱۶- ونیز همان میرزا عبدالله در «صحیفه ثالثه» می نویسد:
قد اطلعنا علی عدة نسخ من الصحیفة الشریفة الکاملة السجادیة، بطرق اخری ایضا غیر مشهورة، قدتر بوعلی العشرة الکاملة سوی الطریقة المعروفة... ومن جملة ذلک عدة روایات لها من القدماء کروایة محمد بن الوارث عن الحسین بن اشکیب الثقة الخراسانی من اصحاب الهادی والعسکری، عن عمیر بن هارون المتوکل البلخی، التی رانیا نسخة عتیقة منها بخط ابن مقلة الخطاط المشهور، الذی هو واضح خط النسخ فی زمن الخلفاء العباسیة، وناقلة عن الخط الکوفی وروایة ابن اشناس البزاز العالم المشهور..[۲۱]
۱۷- ونیز در همان کتاب می نویسد:
وکان من دعائه علیه السلام، فی الاحتراز عن المخاوف والخلاص من المهالک، علی ما وجدته فی بعض المجامیع العتیقة المشتملة علی الصیفة الکاملة السجادیة، بروایة ابن اشناس البزاز، وعلی سایر ادعیته، علیه السلام ایضاً[۲۲]
۱۸- ونیز در همان کتاب می نویسد:
وکان من دعائه علیه السلام، علی اهل الشام، کما وجدته فی اواخر بعض نسخ الصحیفة الکاملة، بروایة ابن اشناس البزاز، ورأیته فی بعض المجامیع العتیقة ایضاً[۲۳].
۱۹- و نیز در «ریاض العلماء » می نویسد:
الشیخ ابوعلی الحسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس البزاز، الفقیه المحدث الجلیل المعروف بابن اشناس، وتارة بابن اشناس البزاز، وهو صاحب کتاب «عمل ذی الحجة» وکان من اجلاء هذه الطائفة ومن المعاصرین للشیخ الطوسی ونظرائه. بل یروی عنه الشیخ الطوسی ومحمد بن محمد ابن میمون المعدل بواسط، کما یظهر من بشارة المصطفی وامالی ولد الشیخ الطوسی و غیرهما، و هو الشیخ الکبیر الذی یروی عن ابن ابی الثلج الکاتب، وابی الفتح الراس (سی)، وعن ابی المفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی الواقع فی اول الصحیفة الکاملة. وابن اشناس هذا هو الراوی للصحیفة الکاملة بنسخة مخالفة للصحیفة المشهورة فی بعض العبارات وفی الترتیب وفی عدد الادعیة ونحو ذلک، وصحیفته بخطه الآن موجود عند بعض الاعاظم فلاحظ ورأیت نسخة عتیقة من صحیفته فی بلدة «اردنة» (ادرنه : ظ) من بلاد الروم واخری بتبریز واخری فی خطة «آمار» وعندنا منها ایضا نسخة قد استنسختها من نسخة عتیقة جداً فی بلدة تبریز واظن انها کتبت فی حوالی عصره... سند الصحیفة المنسوبة الیه هکذا :
«اخبرنا ابوعلی الحسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس البزاز قرائة علیه، فاقربه، قال: حدثنا ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب الشیبانی الی آخر ما فی نسخ الصحیفة المشهورة من السند » وعلی هذا فابن اشناس فی درجة الشیخ الصدوق ابی منصور محمد بن محمد بن عبدالعزیز الکبری المعدل الذی یروی هو ایضا من ابی المفضل المذکور علی ما فی سند نسخ الصحیفة المشهوره...»
واقول : المشهور ان اشناس بضم الهمزه وسکون الشین المعجمة ثم فتح النون ثم الف ساکنة وآخره السین الهملة، لکن قد وجدت بخط بعض الافاضل فی صحیفته المذکورة لفظ اشناس مصنوطاً بفتح الهمزة.[۲۴]
۲۰- و در جای دیگر همان کتاب می نویسد:
ویظهر من امالی الشیخ ان الشیخ یروی عن الحسن بن اسماعیل وهو یروی عن محمد بن عمران المرزبانی[۲۵].
۲۱- در «تکملة نقد الرجال»، تالیف شیخ عبدالنبی کاظمی که در سده سیزدهم می زیسته، از ابن اشناس یاد شده است.[۲۶]
۲۲- نیز در «فوائد الرجالیة» سید بحرالعلوم (م -۱۲۱۲)، ابن اشناس به عنوان یکی از مشایخ شیخ طوسی یاد شده است.[۲۷]
۲۳- ونیز در : «روضات الجنات» سید محمد باقر خوانساری.[۲۸]
۲۴- «مستدرک الوسائل» حاجی نوری.[۲۹]
۲۵- «رجال ممقانی».[۳۰]
۲۶- «قاموس الرجال» تستری.[۳۱]
۲۷- «معجم رجال الحدیث» آیة الله خوئی.[۳۲]
۲۸- مقدمة الطبع «استبصار» نوشته مرحوم میرزا محمد علی اردو بادی.[۳۳]
۲۹- مقدمة الطبع «فهرست» شیخ طوسی، نوشته جناب آقای سید محمد صادق آل بحر العلوم.[۳۴]
۳۰- مقدمة الطبع «امالی» شیخ طوسی.[۳۵]
۳۱- مقدمة الطبع «تفسیر تبیان» نوشته مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی.[۳۶]
۳۲- «الکنی والالقاب» محدث قمی.[۳۷]
۳۳- «طبقات اعلام الشیعة» شیخ آقا بزرگ تهرانی.[۳۸]
۳۴- «الذریعة الی تصانیف الشیعة».[۳۹]
۳۵- «ریحانة الادب» میرزا محمد علی خیابانی.[۴۰]
۳۶- «اعیان الشیعه» تألیف مرحوم سید محسن امین عاملی.
در این کتاب علاوه برقسمتهایی از مطالبی که قبلا نقل شده دو موضوع دیگر یاد شده است:
الف - «وقع ابن اشناس فی سند روایة کتاب مقتضب الاثر ؛ فان ابا محمد عبدالله بن جعفر بن محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن احمد العیاشی الدرویستی، یروی الکتاب المذکور عن جده محمد بن موسی، عن جده جعفر بن محمد، عن الحسن بن محمد بن اسماعیل بن اشناس البزاز، عن مصنعه ابی عبدالله احمد بن محمد بن عبدالله بن الحسین بن عباس بن ابراهیم بن ایوب الجوهری...».
ب: درباره ضبط کلمه اشناس می نویسد : « لا یعبد کونه بفتح الهمزة لان الظاهر أنه مأخوذ من لفظ فارسی[۴۱] بمعنی المعرفة.[۴۲]
* * *
در پایان این یادآوری بجاست که برای اثبات وجود شخصی به نام «حسن بن اسماعیل بن اشناس» اگر هیچ ماخذی جز همان کتاب «الاقبال» در دست نمی بود برای کسی که با شخصیت «سید بن طاووس» آشنا است ماخذ دیگری لازم نبود.
اگر از همه مطالبی که تا حال یاد شده صرف نظر کنیم باز مرحوم قزوینی اشتباه کرده است، زیرا در کتاب «اقبال » حدیث «مباهله» تنها از کتاب «ابن اشناس» نقل نشده، بلکه کتاب «المباهلة » ابوالمفضل شیبانی (۲۹۷ – ۳۸۷ هـ ق) نیز به عنوان مدرک آن یاد شده است.
واگر به زعم مرحوم قزوینی، «ابن اشناس» مصنوعی وموهوم باشد، «شیبانی» که دربسیاری از کتابهای رجال وتراجم شیعه و سنی مانند «رجال نجاشی»، «فهرست شیخ »، «رجال ابن غضائری»، «رجال شیخ طوسی»، «تاریخ بغداد »، «میزان الاعتدال»، «لسان المیزان » . ونیز در سند صحیفه سجادیه یاد شده است[۴۳] ونمی تواند موهوم ومصنوعی باشد . وحال آنکه همانطورکه عبارات یاد شده از کتابهای رجال و تراجم و غیره گواهی می دهد «حسن بن اسماعیل بن اشناس» نیز نه فقط ساختگی وموهوم نیست بلکه مجهول ومجروح هم نیست.
* معرب «شناس»
_____________________
[۱] .یادداشتهای قزوینی ج۳ ص ۸. در نوشته ایشان چنانکه در بالا آورده شد، اشناس (اثناس) ضبط شده است - آینده : این غلط کتابت ناشی از قزوینی نیست قطعاً در غلط گیری از من صادر شده است. (ا.ا.)
[۲] .این یازده مورد در اقبال ، چاپ رحلی ، ص ۴۹۶ ، ۳۱۷ ، ۳۱۸ ،۳۱۹، ۳۲۰ ، ۳۲۴، ۳۲۹، ۳۳۶یاد شده است.
[۳] .اقبال ، ص ۳۱۷.
[۴] .تالیف اقبال ، در سال ۶۵۰ به پایان رسیده است ، رجوع شود به «ذریعه»، ج ۱ ، ص ۲۶۴.
[۵] .امالی شیخ طوسی ، ص ۲۸۴ ، چاپ سنگی.
[۶] .همان کتاب ، ص ۳۰۱.
[۷] . همان کتاب ، ص ۶۱.
[۸] . تنها عیب او ، تشیع او بوده است.
[۹] .«تاریخ بغداد »، ج ۷ ، ص ۴۲۵ – ۴۲۶.
[۱۰] . «مزار کبیر » ، ص ۸۱۰ – ۸۱۲ ، نسخه خطی کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
[۱۱] . همان کتاب و همان نسخه، ص ۸۳۷ – ۸۳۸.
[۱۲] . «بشارة المصطفی » ، ص۶۶ ، چاپ نجف.
[۱۳] . «سرائر» ، باب میراث المجوس ، چاپ سنگی ، شماره صفحه ندارد.
[۱۴] . «اجازات بحار» ، ص ۲۸ ، چاپ کمپانی وچاپ جدید، ج ۱۰۷ ، ص ۱۳۶ – ۱۳۷.
[۱۵] . «میزان الاعتدال » ، ج ۱ ، ص ۵۲۱.
[۱۶] . «لسان المیزان » ،ج ۲ ص ۲۵۴.
[۱۷] . «الامل الآمل » ج ۲ ص ۶۴.
[۱۸] . همان کتاب ، ج۲ ص ۶۹، در اینجا گویا «ابوعلی حسن بن اشناس» به «الحسن بن علی بن اشناس » تصحیف شده است وگواه آن اینکه خود شیخ حر در «اثبات الهداة» ، ج ۱ ص ۳۹۳ ونیز در «امل الآمل» ، ج ۲، ص ۶۴ «حسن بن اسماعیل بن اشناس» ضبط کرده است.
[۱۹] . «تکملة نقد الرجال» ج ۱، ص ۳۱۱ ، «رجال ممقانی »، ج ۱ ص ۳۰۵ ، «بحار» ج ۱۰۷ ص۱۳۶- ۱۳۷ و ج ۱۰۲ ص ۹۶ ، ۹۷ . نسخه ای از صحیفه سجادیه که نزد علامه مجلسی قرائت شده واختلافات میان آن نسخه ونسخه ابن اشناس در حاشیه اش یادداشت شده است نزد حاجی نوری بود و ایشان نسخه ای از «صحیفه» راکه باچند نسخه دیگر مقابله کرده اند. با نسخه یاد شده نیز مقابله نموده وموارد اختلاف را درکنار صفحات یا در زیر سطور یادداشت کرده اند. این نسخه در کتابخانه حسینیه شوشتریها، در نجف ، نگاهداری میشود (رجوع شود به فهرست نسخه های خطی آن کتابخانه که توسط آقای اسماعیلیان نگاشته شده است).
[۲۰] . «ریاض العلماء» باب الف کنی ، نسخه عکسی کتابخانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی.
[۲۱] . «صحیفة ثالثه» ، ص ۱۰ ، چاپ سنگی.
[۲۲] . همان کتاب، ص ۶۴.
[۲۳] . همان کتاب، ص ۷۴.
[۲۴] . «ریاض العلماء »، ص ۸۶- ۸۷، نسخه خطی کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
[۲۵] . همان کتاب و همان نسخه ص۱۸، در این کتاب عباراتی که قبلا از «مزار کبیر » و«سرائر » و«امل الآمل» نقل شده است که به تکرار آن نیازی نیست. در اینجا به عنوان سپاس وحق شناسی تذکر این نکته را لازم می دانیم. هر کس بعد از «ریاض العلماء» پیرامون « ابن اشناس» چیزی نوشته تقریبا اساس نوشته او بی واسطه یا باواسطه همین کتاب بوده است. چنانکه بیشتر مطالب این مقاله نیز ، به راهنمائی واستفاده از «ریاض العلماء» گردآوری شده است.
[۲۶] . «تکملة نقد الرجال » ، ج ۱ ، ص ۳۱۱.
[۲۷] . «الفوائد الرجالیة»، ج ۴، ص ۱۰۱.
[۲۸] . «روضات الجنات» ، ص ۱۷۱ ، چاپ دوم سنگی.
[۲۹] . «مستدرک الوسائل» ،ج ۳ ، ص ۵۰۹ – ۵۱۰.
[۳۰] . «رجال ممقانی» ،ج ۱ ، ص ۳۰۵.
[۳۱] . «قاموس الرجال »، ج ۳ ، ص ۲۳۱.
[۳۲] . «معجم رجال الحدیث»، ج ۴ ، ص ۲۹۶ و ج ۵ ، ص ۱۱۳.
[۳۳] . «استبصار» ، چاپ نجف، ج۱، ص ۳۶.
[۳۴] . «فهرست» ، شیخ ، چاپ دوم (نجف) ص۲۰.
[۳۵] . «امالی» ، شیخ طوسی ، چاپ نجف ، ص ۲۱.
[۳۶] . «تبیان» ، چاپ نجف ، ج ۱ ص ۳۷ -۳۸.
[۳۷] . «الکنی والالقاب» ، چاپ نجف ، ج ۱ ، ص ۲۰۹.
[۳۸] . «النابس فی القرن الخامس» ، ص۵۴.
[۳۹] . «الذریعة» ،ج ۲ ، ص۲۲۵ و ج ۱۰ ، ص ۲۰۰ و ج۱۵ ، ص ۳۴۴، وج۱۸ ، ص ۹۵ و ج۲۱ ، ص ۲۶۵.
[۴۰] . «ریحانة الادب» ، ج ۲ ، ص ۴۱ وج۷ ، ص ۳۸۵.
در این کتاب ابن اشناس با لقب «حزین» یاد شده لیکن در هیچ یک از مصادر این لقب برای او ذکر نگردیده است.
[۴۱] . یعنی «اشناس» معرب «شناس» فارسی است.
[۴۲] . اعیان الشیعه، ج ۱ ، ص ۶۸ و ۶۹ و ۷۵ و ج ۲۳ ، ص ۷۰-۷۶.
[۴۳] . به نجاشی چاپ تهران ص ۳۰۹ ، فهرست شیخ چاپ مشهد ص ۲۹۹ مجمع الرجال ج ۵ ص ۲۴۷ – ۲۴۸، رجال شیخ ص ۵۱۱ ، تاریخ بغداد، ج ۵ ، ص ۴۶۸، میزان الاعتدال ، ج ۳، ص ۶۳، لسان المیزان، ج ۵ ، ص ۲۲۱ و مقدمه صحیفه سجادیة مراجعه شود.
مجلۀ آینده
سه شنبه ۲۰ فروردين ۱۳۸۷ ساعت ۱۶:۳۸
نمایش ایمیل به مخاطبین
نمایش نظر در سایت
۲) از انتشار نظراتی که فاقد محتوا بوده و صرفا انعکاس واکنشهای احساسی باشد جلوگیری خواهد شد .
۳) لطفا جهت بوجود نیامدن مسائل حقوقی از نوشتن نام مسئولین و شخصیت ها تحت هر شرایطی خودداری نمائید .
۴) لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید .