درباره سمرقند و بیان مزارات و مقامات اولیا و تاریخ آن شهر چند کتاب از قرن چهارم تا همین یک صد سال پیش تألیف شده است.
صاحب کشف الظنون ذیل تواریخ «سمرقند» از چهار کتاب تألیف مستغفری، ادریسی، نسفی و سمرقندی بشرح زیر نام می برد<sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(1)</sup> :
+ ظاهرا کتاب تألیف ابوالعباس جعفر بن محمد بن معتز بن محمد مستغفر نسفی مستغفری <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(2)</sup> در گذشته در 432 <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(3)</sup> قدیمی ترین کتابی است که در تاریخ سمرقند نوشته شده است و از آن ذکر کرده اند<sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(4)</sup> .
+ پس از آن، حاجی خلیفه کتاب ابوسعد عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله بن ادریس بن حسن بن حسن استرابادی در گذشته در سمرقند در ذی الحجه 405 <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(5)</sup> را یاد میکند. نام کتاب ادریسی را سمعانی در انساب ذیل نسبت الخیذشتری «کتاب الاکمال لمعرفة الرجال» بسمرقندی می نویسد<sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(6)</sup>. + سومین کتابی که درباره شهر سمرقند میان صاحبان مراجع معروف و مذکور است تألیف ابوحفص نجم الدین عمر بن محمد بن احمد بن اسمعیل بن علی بن لقمان نسفی (461 ـ 537) <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(7)</sup> فقیه حنفی و صاحب تألیفات متعدد <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(8)</sup> می باشد. صاحب اسماء المؤلفین و آثار المصنفین می نویسد که آن کتاب بیست جلد بوده است <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(9)</sup>، اما سند خود را در بیان این مطلب معلوم نمی کند و مآخذ دیگر هم متذکر این معنی نشده اند.
نام کتاب نسفی را سمعانی «القند فی معرفة علماء سمرقند» یاد کرده است <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(10)</sup>، و حاجی خلیفه در کشف الظنون بنام «القند فی تاریخ سمرقند» از آن نام می برد. بارتولد در منتخب متون مربوط به ترکستان (جلد اول کتاب ترکستان) <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(11)</sup> از صفحه 48 تا 52 چند تکه کوچک و پراکنده از کتاب القند فی تاریخ سمرقند را با همین عنوان از نسخه خطی آن نقل کرده است. از این کتاب چنانکه از فهرست ها برمی آید فقط همین نسخه ای باقی است که بارتولد از آن ـ در جلد اول ترکستان ـ قسمت هایی را نقل کرده است و متعلق به موزه آسیایی فرهنگستان علوم شوروی در لنین گراد میباشد و بشماره 3452 شناسانده شده است <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(12)</sup> .
<center>
<img src="http://tazkereh.com/cgiproxy/nph-proxy.pl/000110A/http/www.ketabname.com/alqand2.jpg" border="1">
</center>
+ اما کتاب چهارمی که حاجی خلیفه از آن اسم می برد و آنرا انتخابی از کتاب سوم می داند تألیف امام ابوافضل محمد بن عبدالجلیل بن عبدالملک بن علی بن حیدر سمرقندی <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(13)</sup> است که مراجع مختلف از آن بنام «قندیه»<sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(14)</sup> و «قندیه خرد» <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(15)</sup> «منتخب القند فی تاریخ سمرقند» <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(16)</sup> ذکر می کنند.
از کتاب قندیه یک نسخه خطی مورخ 1031 در انجمن آسیایی بنگال در کلکته <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(17)</sup> و چهار نسخه در موزه آسیایی فرهنگستان علوم شوروی در لنینگراد <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(18)</sup> بشماره های B 673 و C677 و C4851 و C455 و چهار نسخه در کتابخانه تاشکند بشماره های 693 تا 696 <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(19)</sup> هست. ایوانف در جلد دوم فهرست نسخ خطی انجمن آسیایی بنگال می نویسد که قندیه در سمرقند و تاشکند چاپ شده است <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(20)</sup>. بار تولد در ترکستان و استوری بنقل از او در «ادبیات ایران» می نویسد که قندیه را و. ل. یاتکین بروسی ترجمه و نشر کرده است <sup style="font: 11px tahoma; color: navy;">(21)</sup>.
+ از کتابی دیگر درباره سمرقند و مزارات آنجا در فهرست کتب خطی تاشکند (1 : 303) بنام «بیان مزارات ولایت سمرقند و عدد مواضع آنها» نام رفته است و نسخه ای خطی از آن در آنجا هست. بی گمان این کتاب متضمن فواید تاریخی و جغرافیایی و رجالی راجع بشهر سمرقند میباشد. از این کتاب در جای دیگر نسخه ای دیده نشده است.
+ آخرین کتابی که راجع به سمرقند به زبان فارسی نوشته شده سمریه نام دارد و تألیف ابوطاهر ابن قاضی ابوسعید سمرقندی است که پس از سال 1251 قمری نوشته شده است. سمریه یکبار در سن پطرزبورگ (در سال 1904 باهتمام وسه لوفسکی) در تهران با دو مقدمه از استاد دانشمند سعید نفیسی و من انتشار یافته است.
<center>
<img src="http://tazkereh.com/cgiproxy/nph-proxy.pl/000110A/http/www.ketabname.com/samarqand1.jpg" border="1">
</center>
<span style="font: 11px tahoma; color: navy;">
(1) نگاه کنید همچنین به ص 371 از کتاب :<div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">
Persian literature, by C. A. story, II Vols, London, 1927 - 1952. </div>
(2) نگاه کنید به اللباب فی تهذیب الانساب، الجزء الثالث ص 136.
(3) نگاه کنید به کشف الظنون ذیل «تواریخ سمرقند» در ردیف تاریخ. در اینجا تاریخ مرگ مستغفری بغلط 402 نوشته شده است، و همان 432 درست است که در کشف الظنون ذیل «طب النبی» و در مآخذ دیگر مانند روضات الجنات و ذریعه ذیل تاریخ سمرقند ذکر شده است.
(4) کتاب مستغفری از مآخذ عبدالملک بن حسین بن علی نسفی برای تألیف تاریخ نسف و اسفیجاب بوده است و این مؤلف از کتاب مستغفری نام می برد، نگاه کنید به مقاله دکتر فرای آمریکایی (R. N. Frye) بنام: <div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">
City chronicles of central Asia and Khurasan: A History of Nasaf?</div>
که در کتاب یادنامه فؤاد کوپرولو (Fuad Coprulu armagani) چاپ استامبول 1953 چاپ شده است، و فرای این مطلب را از مقاله پروفسور ریتر در مجله Oriens 3 : 71(1951) نقل می کند.
(5) نگاه کنید به اللباب فی تهذیب الانساب، الجزء الاول ص 29 و 399. بارتولد در ترکستان (یادداشت 5 ص 15) کنیه او را بسهو ابوسعید نقل می کند. حاجی خلیفه کنیه ادریسی را مانند ابن اثیر بنقل از سمعانی ابوسعد نوشته است.
(6) نگاه کنید به صفحه 15 از کتاب:<div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">
Turkestsn down to the Mongol Invasion, by W. Barthold.</div>
(7) برای اطلاع به سرگذشت او نگاه کنید بدائرة المعارف اسلامی، تاریخ ادبیات عرب تألیف بروکلمان، معجم البلدان، حسن المحاضره سیوطی، معجم الادبا.
(8) برای فهرست تألیفات او نگاه کنید به تاریخ ادبیات عرب تألیف بروکلمان ضمیمه 1 ص 758 ـ 762.
(9) نگاه کنید به ص 783 آن کتاب تألیف اسماعیل پاشا چاپ استامبول، 1951 م .
(10) نگاه کنید به انساب ذیل «الشکانی». بارتولد در ترکستان ص 15 و استوری بنقل از او در ص 371، این مطلب را یادآور شده اند.
(11)<div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">Turkestan v epokhu mongolskago mashestviya, Vol I., Petersburg, 1898.</div>
(12) نگاه کنید به مقاله سعید نفیسی در مقدمه کتاب سمریه، چاپ تهران، 1331 ش، ص نه.
(13) نگاه کنید به اسماء المؤلفین و آثار المصنفین ص 783، کشف الظنون ذیل «تواریخ سمرقند» و «القند»، ترکستان تألیف بارتولد ص 15 و: <div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">
Consice Descriptive Catalogue of the Persian manuscripts in the collection of the Asiatic Society of Benegal, by W. Ivanow, vol. II, pp. 252-253, Calcutta, 1926.</div>
(14) نگاه کنید به فهرست ایوانف مذکور در یادداشت قبلی.
(15) نگاه کنید به فهرست کتب خطی تاشکند جلد اول .
(16) نگاه کنید به مقاله دکتر فرای در کتاب «ارمغان فؤاد کوپرولو» .
(17) نگاه کنید به فهرست ایوانف.
(18) نگاه کنید به مقاله سعید نفیسی در مقدمه کتاب سمریه چاپ تهران ص نه.
(19) نگاه کنید به فهرست کتب خطی تاشکند، جلد اول ص 303.
(20) کتاب قندیه که در سمرقند چاپ شده است و ایوانف از آن ذکر می کند نباید همان کتاب قندیه باشد که در قرن ششم از روی کتاب نسفی و بوسیله شاگردش محمد بن عبدالجلیل سمرقندی نوشته شده است، بدلیل آنکه نسفی در 537 درگذشت و شاگردش نیز ناگزیر و قاعدة در اواخر قرن ششم باید درگذشته باشد. اما کتابی بنام قندیه در سمرقند بسال 1909 میلادی بقطع ربعی در 176 صفحه روی کاغذ زرد و بخط نستعلیق شکسته در مطبعه دیموروف چاپ شده است متضمن حوادث زمان تیمور و سرگذشت رجال قرن نهم می باشد و چاپ کنند آن ملا عبدالحکیم در طی «اعلام نامه» یادآور شده است که کتاب مذکور را از روی «نسخ متعدده» نوشته است. بگمان من ناشر مباحثی راجع به سمرقند و مقامات اولیای آن شهر را از چند کتاب مختلف که در دست داشته است و یکی از آنها قندیه بوده جمع آوری و نشر کرده است. این قندیه را که در سمرقند چاپ شده است من در همین روزها در تهران بهمین نام بچاپ رسانیده ام.
(21) با این اسم و مشخصات:<div style="font: 11px tahoma; color: navy; direction: ltr;">
Kandiya Malaya. Predislovie, perevod iprimechaniya (Sprav. Knizhka samark. Oblasti za 1906 g., Samarqand 1906, pp. 235-301.(
</div>
</span>