فهرستی که از کتب تاریخ فرق و أدیان در اینجا می بینیم نمونه کوچکی از کار بسیار بزرگ و سودمندی است که دانشمندان اسلامی در این زمینه انجام داده اند افسوس که بر اثر بد حادثه های گوناگون بسیاری از این آثار از میان رفته است.
آیین في المقالات: جیهانی، شهرستانی در الملل و النحل فصلی درباره آیین زردشتی از او آورده است (ابن ندیم 198 ـ 473ـ یادداشتهای قزوینی 2: 202 ـ فهرست دانشگاه از نگارنده 4: 623).
الاثار الباقیة عن القرون الخالیه: بیرونی، چاپ لایبستیک در 1923 و چاپ شده در Documenta Islamica Inedita در برلین در 1952.
الاداب و الأمثال علی مذاهب الفرس والروم والعرب: ابوالحسن علی بن ربن طبری، از اوست الرد علی اصناف النصاری و فردوس الحکمة که در سال سوم خلافت متوکل عباسی (232 ـ 247) در 234 (850) ساخته است.
(ابن ندیم 439 و 412 ـ الدین والدولة 86 و 93 ـ دیباچة فردوس الحکمة تتمة صوان الحکمة)
آراء العرب و أدیانها: ابوعبدالله حسین بن محمد بن جعفر بن حسن بن محمد بن حسین خالع رافقی بغدادی، شاعر ادیب نحوی (روز شنبه 1 ج 1 ـ 333 ـ روز دوشنبه 10 شعبان 422) که شاگرد ابوعلی فارسی و سیرافی بوده و با سیف الدوله برخورد کرده و خطیب بغدادی از او حدیث روایت کرده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه (2: 381 و 455) در انجا که از أدیان عربی بحث کرد و از کتاب خالع هم یاد نموده است و باید از این کتاب بهره برده باشد.
(نجاشی 51 ـ فهرست ابن ندیم 240 ـ تاریخ بغداد 8: 105 ـ بغیة الوعاة 235 ـ لسان المیزان 2: 310 ـ مامقانی 1: 341 ـ استرابادی 116)
الآراء و الدیانات یا الآراء في نقض الفلسفة والدیانات: ابو محمد حسن بن موسی نوبختی در گذشته میان سالهای 300 و 310 که بپایان نبرده بود و نجاشی (ص 45) آنرا نزد مفید خوانده است. مسعودی در مروج الذهب (7: 157)و التنبیه و الاشراف (ص 396) و ابن جوزی در تلبیس ابلیس چندین جا و ابن تیمیه در الرد علی المنطقیین (ص 337) و منهاج السنة (1: 16 و 203 و 3: 72) و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (1: 17 و 169 و 170 چاپ ایران) و سیوطی در جهد القریحة (325) و ابن نباته در سرح العیون (ص 198) و ابن طاوس در فرج المهموم (ص 121) بندهایی از آن آورده اند و ابن طاوس می گوید که نسخه آن اکنون نزد من هست.
از اوست الرد علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة و الرد علی الغلاة و غیرهم من الباطنیة که مسعودی آنرا داشته (التنبیه ص 343) و خطیب بغدادی (6: 378) بندی از آن آورده همانکه در لسان المیزان (1: 372) و در تلبیس ابن جوزی (ص 97) هم آمده است. و از اوست فرق الشیعة که شاید همان باشد که بچاپ رسیده است همچنین ردهایی بر منجمان و وافقیان و مجسمان و غالیان و منطقیان و دیگران.
(نجاشی 46 ـ فهرست طوسی ش 150 ـ الرجال طوسی 462 ـ معالم ش 178 ـ ابن داود 118 ـ خلاصه 39 ـ امل الامل 469 ـ فهرست ابن ندیم 251 ـ منتهی المقال 105 ـ تفرشی 99 ـ استرابادی 108 ـ مامقانی 1: 311 ـ مروج الذهب 7: 157 و 158 ـ التنبیه و الاشراف 343 ـ عیون الانباء 2: 216 المنیة والامل 62 ـ خاندان نوبختی فهرست نامها ـ دیباچه نگارنده بر مختصر في ذکر بعض الحکماء الیونانین و الملیین چاپ شده در دوره 7 فرهنگ ایران زمین ص 2.)
ابکار الافکار: سیف الدین ابوالحسن علی آمدی در گذشته 631 (قفطی 240 ـ فهرس المخطوطات المصورة 1: 114)
اخبار خراسان که در آن از آیین سمنیان یاد شده است (ابن ندیم 484).
اخبار المعتزلة و شئ من مجالسهم و الاوائل: در 150 برگ که درآن گزارش ایران باستان (اخبار الفرس القدماء) و داستان اهل العدل و التوحید آمده است.
اخبار الوکلاء الاربعة یا اخبار الابواب: ابوالعباس احمد بی علی بن عباس بن نوح سیرافی بصری استاد نجاشی و زنده در 478 (الغیبة طوسی ص 241) که در زمان شیخ طوسی در گذشته است (نجاشی 63 ـ فهرست طوسی ش 107 ـ رجال طوسی 456 ـ معالم ش 105 ابن داود 424 ـ خلاصه 18 ـ استرابادی 39 و 47 مامقانی 1: 72).
اختلاف اصول المذهب: (من اهل الحق و اصحاب التقلید والاجماع و القیاس و الاستدلال والاجتهاد الرای) و قاضی ابو حنیفه نعمان قیروانی مغربی در گذشته 363 اختلاف اصول المذهب (من اهل الحق ... الرای): قاضی ...(فهرست مجدوع 117 ـ ایوانف ش 73).
ادیان العرب و اسواق العرب و اصنام العرب و انساب الامم و کتاب الکهان و کتاب الجن: ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب کلبی متکلم شیعی نسابه و شاگرد امام صادق و در گذشته 206 که بیش از صد و پنچاه کتاب دارد.
(ابن ندیم 140 ـ شهرستانی 3: 316 ـ نجاشی 305ـ خلاصه 179 ـ ابن داود 368 ـ ابن ابی الحدید 2: 381 و 354 که گویا از کتاب او گرفته باشد همچنین شهرستانی ـ استرابادی 367 ـ مامقانی 3: 303 ـ لسان المیزان 6: 196.
أدیان العرب والأصنام: جاحظ (مناظرات رازی که می نویسد مدرک شهرستانی بوده است مقدمة کتاب الحیوان ـ حیات الحیوان دمیری که در ان از الأصنام او یاد شده است)
الأدیان و الملل: سید شریف ابوالفتح عبیدالله بن ابی الحسن موسی بن نقیب ابی عبدالله احمد بن ابی علی محمد اعرج بن احمد بن ابی جعفر موسی مبرقع بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر صادق.
(اسماء مشایخ الشیعة و مصنفیهم از ابن بابویه قمی در اجازات بحار ص 8 ـ امل الامل 484 ـ مامقانی 2: 241 ـ ذریعه 1: 404).
الأصنام و القرابین و مذاهب الکلدانیین في الأصنام: ابن وحشیه ابوبکر احمد بن علی کلدانی نبطی قسینی جنبلائی صرفی جادوگر (ابن ندیم 243 و 433 و 497 و 504).
الأصنام: علی بن الحسین بن فضیل بن مروان (الأصنام کلبی 73 ـ معجم الادباء یاقوت 1: 132).
الأصنام وماکانت العرب والعجم تعبده من دون الله: ابو الحسن علی بن حسین بن فضیل بن مروان از دانشمندان ایرانی. (ابن ندیم 180).
اصول مذاهب الشیعه: ابو العدیس محمد بن الصلت بن مالک قرشی کوفی از یاران امام صادق. تنها در معالم العلماء ش 761 از این کتاب یاد شده است. سرگذشت او در الرجال طوسی 291 و استرابادی 301 و مامقانی 3: 133 و جامع الروات 2: 132 هست.
اعلام النبوة: ابوحاتم عبدالرحمن بن مهران رازی ورسنانی در رد محمد بن زکریا و فیلسوفان و ملحدان (ایوانف ش 30 ـ فهرست مجدوع 138).
الاعیاد و فضائل النیروز والامامة والزیدیة: ابوالقاسم صاحب اسماعیل بن عباد اصفهانی (326 ـ 385).
(ابن ندیم 194 ـ معالم ص 136 ـ دیباچه کتاب الهدایة چاپ حسین علی محفوظ ـ لسان المیزان 1: 413).
الاعیاد و النواریز: ابوالحسین علی بن مهدی کسروی (ابن ندیم 214 و 185).
الامامة والرد علی الرافضة: ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانی (336 ـ 430)
(فهرست المخطوطات المصوره 1: 118).
الامامة علی سائر من خالفه والرد علی العثمانیة و مجرد الدلائل و البراهین: ابوالاحوص داود بن اسد بن اغفر بصری مصری زنده در نیمه سده 3 که با جبائی در بود ابوالقاسم بن محمد کرخی گفتگو و مجلسی داشته است.
(شافی سید مرتضی ص 14 ـ نجاشی 113 ـ فهرست طوسی ش 854 ـ معالم العلماء ش 937 ـ ابن داود 143 ـ خلاصه 69 ـ مقالات اشعری 1: 127 ـ استرابادی 134 و 381 ـ تعلیقه بهبهانی 381 ـ مامقانی 1: 407).
الانتصار في الرد علی القدریة الاشرار: ابو زکریا یحیی بن ابی الخیر یمنی شافعی در گذشته 558 (فهرس المخطوطات المصورة 1: 118).
اهل العقاد الزائفه: عبدالوهاب شعرانی درگذشته 973 (دیباچه فرق رازی ص 7).
ایجاز المطالب في ابراز المذاهب: ابن حمزه خواجه ابوطالب شیخ نصیر الدین عبدالله بن حمزة بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی شارحی مشهدی نگارنده نهج الحق والهادی الی النجات من جمیع المهلکات که قطب الدین کیدری در 573 در سبزوار نزدش درس خوانده و شهاب الدین محمد بن تاج الدین حسینی کیسکی در 578 از او اجازه گرفته است. او استاد مهذب الدین حسین بن ابی الفرج ابن دده نیلی استاد پدر علامه بوده است.
(مستدرک 3: 463 و 472 و 477 ـ حدیقه الشیعة در فصل رد تصوف ـ ذریعه 1: 204 و 2: 487 ـ فهرست ابن بابویه قمی 9 ـ امل الامل 482 ـ اجازات بحار 24 ـ مامقانی 2: 179ـ روضات 381 ـ کنی والقاب 1: 157 ـ فوائد رضویه 249 ـ ریحانة الادب 5: 313).
البرهان في معرفة عقائد اهل الأدیان: عباس بن منصور سکسکی حنبلی در گذشته 683 (فهرست المخطوطات المصورة 1: 119) .
بغیة المرتاد في الرد علی المتفلسفة والقرامطة والباطنیة: ابن تیمیه، چاپ 1329 مصر.
البهجة في فرق الشیعه و اخبار آل ابی طالب: ابوالمظفر محمد بن احمد نعیمی اخباری (نجاشی 281 ـ خلاصة 163 ـ ابن داود 295 ـ استرابادی 281ـ مامقانی 2: 74 ـ اقبال 141).
بیان الأدیان یا اصول الدیانات في بیان المذاهب و الأدیان: ابوالمعالی محمد حسینی علوی، ساخته 485 چنانکه اقبال استنباط کرده است.
چهار باب آنرا شفر و اقبال بچاپ رساندند و باب پنچم آن را نگارنده در فرهنگ ایران زمین جلد 10 بچاپ رسانده ام. چنانکه می گویند نسختی کامل از ان نزد دانشمندی هندی هست و تألیف آن 505 است (حدیقة الشیعه چند جا در تاریخ و رد تصوف ـ ذریعه 2: 181 و 3: 176).
هاشم رضی همه پنج باب این کتاب را از روی چاپ اقبال و نگارنده با حواشی که در آن مقالات دیگران را فراهم آورده است در 1342 خ بچاپ رسانده است.
تاج العقائد و معدن الفوائد: علی بن محمد بن الولید پانزدهمین داعی و در گذشته 612 درباره معتقدات اسماعیلی است (فهرست مجدوع 151 ـ ایوانف ش 344).
تحقیق ما الفه الکعبی من المقالات: ابوالقاسم علی بن احمد کوفی علوی درگذشته ج 1/352 در کرمی فسا مؤلف الاغاثة في البدع الثلاثة یا البدع المحدثة في الاسلام بعد النبی که امامی بوده و سپس غالی و مخمس شده است.
(نجاشی 188 ـ فهرست طوسی ش 379 ـ الرجال طوسی 485ـ ابن دواد 480 ـ معالم ش 424 ـ فهرست ابن ندیم 273ـ خلاصه 233 ـ استرابادی 225 ـ مامقانی 2: 265 ـ اقبال 137).
تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة في العقل اوقضیة مرذولة: بیرونی، چاپ لاپیزیگ در 1925 و هند در دائرة المعارف دکن.
تبصرة العوام في معرفة مقالات الانام از جمال الدین المرتضی ابوعبدالله محمد بن الحسین بن الحسن الرازی چنانکه در کشف الحجب با اندک تغییری (ص 96) آمده است. مؤلف را کتابی است بنام نزهة الکرام و بستان العوام که از آن بحث خواهیم کرد و او در این کتاب چنانکه خواهیم دید از این کتاب یاد نموده است.
در این کتاب (باب 19 ص 183) از پایان فرمانروایی پادشاهان اسماعیلی مصر (سال 567) یاد شده و آمده که اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقی اند و ایشان را ملکی و شوکتی عظیم است و ایشان درین وقت چندین فرقت اند» (سال 654).
در حدیقة الشیعة در سرگذشت امام ششم در رد تصوف آمده است:
1. «سید مرتضی رازی در کتاب الفصول التامه في هدایة العامة سند صحیح نقل فرموده.»
2. «دیگر کتابها مثل تبصره العوام و غیر آن.»
3. «سید اجل اعظم ابوتراب مرتضی بن الداعی الحسینی الرازی علیه الرحمة که از اکابر و اعاظم علمای شیعه است اگر چه از برای الزام سنیان در کتاب تبصرة العوام تعداد مذاهب بروش بعضی از ایشان نموده اما در کتاب الفصول التامة في هدایة العامة که بعد از آن بعربی نوشته موافق حق مذاهب اسلامیه را شمرده و این آن سید عالی قدر است که در راه مکه معظمه با غزالی ناصبی بحث کرده و او را الزام داده که بنام سید مرتضی علم الهدی شهرت کرده است».
4. «وسید مرتضی رازی در کتاب فصول ذکر کرده.»
5. «وسید مرتضی رازی علیه الرحمه اگر چه در کتاب تبصرة العوام مذهب صوفیه را اصلا و فرعاً زیاده از شش قسم نشمرده اما در کتاب الفصول التامة که بعد از ان بعربی تصنیف کرده قابل بآن شده که اصل مذاهب صوفیه از دو مذهب بیشتر نیست و بسیاری از فروع آن دو مذهب را در آن کتاب ذکر کرده.»
6. «سید ما سید مرتضی ابن داعی الحسنی الرازی رحمه الله روایت می کند بسند معتبر از شیخ مفید.»
7. «چنانچه سید مرتضی رازی علیه الرحمة با آنکه بعد از شیخ طایفه بوده و در شمار متأخرین است در کتاب تبصرة العوام دو باب درباره ایشان نوشته و مع ذلک در بعضی از بابهای آن کتاب اشاره ببدی و بد اعتقادی ایشان نموده.»
8. «حدیثی که سید مرتضی در کتاب فصول ... روایت نموده ... بکتاب الفصول رجوع کند» (چاپ سنگی 1265 و ص 205 ـ 222 چاپ سنگی 1303).

نسخه های این کتاب در کتابخانه ها
1. بادلیان ش 1766 بنام مرتضی علم الهدی که در 653 زنده بوده است، نستعلیق نوشته چند کس.
2. دیوان هند ش 2540 بنام همو زنده در 653، نو نویس.
3. موزه بریتانیا ش 7614Add بخط شکسته سده 11 (17م) و ش 2971Or مورخ 26 رجب 1096 (فهرست ریو 1: 140، و 3: 1081 و ذیل آن 4) بنام مرتضی علم الهدی.
4. کتابخانه دولتی برلین ش 585 اسپر نگر که گفته است که مؤلف باید پیش از 1070 بوده باشد بنام مرتضی علم الهدی، بخط نستعلیق پیش از 1235 (فهرست پرچ ص 270 ش 228) ریو هم از همین نسخه اسپر نگر یاد کرده است.
5. کتابخانه ملافیروز (فهرست ادوارد رهتسک E. Rehatsek فصل 8 دین ش 26 ص 188 چاپ 1873) که نویسنده نسخه عبدالقادر بن ملا شیخ احمد گیتی آن را از خواجه نصیرالدین طوسی پنداشته است و در خود نسخه نامی از مؤلف نیست. نسخه در 19 ذق 1243 در بمبئی نوشته شده و کسی دیگر در آن نوشته که کتاب از سید مرتضی علم الهدی است نه طوسی.
6. آستان قدس ش 57 فلسفه و کلام (1: 24) آغاز و انجام افتاده بخط نستعلیق.
7. دانشگاه تهران ش 2/3388 نستعلیق سده 11، ش 3352 از سده 12 بابهای 19ـ 26.
8. مدرسه سپهسالار ش 1862 نوشته 1234 بنام مرتضی علم الهدی در دیباچه او مرتضی رازی در پایان از نویسنده آن، ش 2755 از سده 13 بنام مولانا محمد طوسی، ش 2811 از سده 9، ش 6364 از سده 12، ش 6578 نستعلیق 967 تا پایان باب 24 با دیباچه دیگر و با عبارات دیگر و در دیباچه نام مؤلف نیامده ولی در هامش از مرتضی علم الهدی دانسته شده و عبدالحسین بافقی آن را از خواجه نصیر طوسی پنداشته است، ش 7457 از سده 12 نوشته محمد بن شکر الله قاری.
9. کتابخانه ملی ملک ش 2712 از سده 13 و ناتمام نوشته مانده و در باب 26، ش 6058 مورخ 1105 هر دو بنام مرتضی علم الهدی.
10. نسخه عطاء الملک روحی مورخ 20 ج 1/1020 که در دست عباس اقبال بوده است.
11. نسخه آقای سعید نفیسی که در دست اقبال بوده و در چاپ کتاب از این دو بهره برده است.
12. کتابخانه مجلس شورای ملی ایران ش 2054 در 354 ص مورخ 1023 آغاز یک صفحه افتاده، نیز ش 2055 در 279 ص از سده 12، ش 2056 در 393 ص از سده 13، ش 3199 در 248 ص نسخه ریز سده 11 ناقص.

چاپهای که از این کتاب شده است:
1. در هامش معارف الفرقه الناجیة و الناریة ابوالقاسم لاهوری در لاهور هند در 1296 سنگی.
2. چاپ سنگی تهران در 1304 وزیری در 103 ص.
3. با قصص العلماء تنکابنی در تهران بسال 1309 سنگی.
4. با همین کتاب در تهران در 1313 ق سنگی.
5. چاپ اقبال در تهران در 1313 خورشیدی سربی (دیباچه اقبال ـ مشار 355 و 1455).

مراجع آن:
1. مدخر جمال الدین یزدی حنفی (104 و 177)،
2. الاصول في التوحید ابوعصمة عبدالواحد بن زید بخاری (ص 93)،
3. کتاب الصلوات محمد بن الحسن الشیبانی،
4. امالی محمد بن زید سرخسی زنده در 469 (156)،
5. کتاب الحیل ابوشجاع محمد بن شجاع ثلجی بغدادی حنفی (181 ـ 466) شاگرد محمد بن حسن شیبانی (ص 270)،
6. کتاب الزینة ابوحاتم رازی،
7. محاضرات راغب اصفهانی شافعی (99 و 103)،
8. متقن ص 91،
9. کتاب المستظهری یا حلیة العلماء في مذاهب الفقهاء از ابوبکر محمد بن احمد بن القفال شافعی در گذشته 507 (چلپی 1: 453 و 2: 428) (ص 92).
10. کتابهای غزالی مانند التفرقة بین الاسلام و الزندقة و القسطاس المستقیم و لدنی و مسائل اخرویات و مستحیل ولامنقذ والمیزان (فهرست نامها)،
11. هدایه محمد بن الفضل الکازرینی فارسی شافعی (ص 86 و 100 و 106) همچنین یاد شده در ان از ابو منصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (مـ 429) نگارنده الفرق بین الفرق (164).
و شهرستانی نگارنده الملل و النحل در 521 و قصه یوسف او (ص 160 و 228)،
و ابوالفتوح اسعد بن محمود بن خلف العجلی الاصفهانی الشفعوی (585 ـ 600) (ص 85)،
و ابن راوندی (نیمه سوم قرن 3) و چهارصد سال پس از او (ص 116)،
و امام فخر الدین رازی (544 ـ 606) (ص 120 و 175 و 253)،
و نیز در آن یاد شده از سال 365 (س 108) و 438 سال تألیف رساله قشیری (ص 134) و 469 (ص 156)،
از همه این قراین روشن می شود که تبصرة العوام پس از 606 و پیش از 653 ساخته شده است.
در فهرستهای کتابخانه های ملافیروز از رهتسک و موزه بریتانیا از ریو و دیوان هند از اته و بادلیان از زاخائو و برلین از پرچ از مؤلف این کتاب بحث و همه آن را از سید مرتضی علم الهدی نامی دانستند که بنوشته ریو پی از 653 میزیسته همانکه در دیباچه کتاب ساختگی بحر انساب از او و این تاریخ یاد شده است ولی باین کتاب اعتمادی نتوان نمود (فهرست ادبیات ص 42) و کتاب تبصرة العوام هم پیش از 653 (از میان رفتن الموتیان) ساخته شده است.
بهترین بحث در این زمینه از عباس اقبال در دیباچه این کتاب و موسی شبیری زنجانی در شماره 8 و 9 و 10 مکتب اسلام است. ایندو هم نتوانستند به مؤلف کتاب پی ببرند.
مؤلف ذریعه (3: 318) آن را از سید صفی الدین علم الهدی ابوتراب مرتضی بن داعی بن قاسم حسینی رازی پنداشته است و کوشید که این انتساب را با تاریخ مطابق درآورد.
تنها کسی که از مؤلف آن یاد کرده آنهم باحتمال و با تحریف در آن و با تغییری در آن نام کتاب مؤلف کشف الحجب است که می گوید: تبصرة العوام في ذکر مذاهب طوائف الانام از جمال الدین المرتضی ابی عبدالله محمد بن الحسن بن الحسین الرازی است و گویند که از ابوتراب سید مرتضی بن داعی بن قاسم حسینی است. اقبال و مؤلف ذریعه چون مؤلف را نمی شناختند سخن او را بی هیچ دلیلی نپذیرفتند. مؤلف کشف الحجب گویا نسخه ای را دیده که نام مؤلف واقعی را داشته است ولی آن را نشان نداده است.
شاید این نسخه اکنون در یکی از کتابخان ها باشد و باید جستجو نمود و آن را پیدا کرد و گویا هم کهنه و قدیمی بوده است.
اگر چه نام مؤلف در کشف الحجب محمد بن حسن بن حسین آمده است ولی از این اختلاف کوچک که در همچه جاهایی رخ می دهد می توان چشم پوشید.
کهن ترین نسخه تبصرة العوام آنچه ما می شناسیم نسخه مورخ 968 سپهسالارست که در دیباچه و عبارات هم با چاپ اقبال جدایی دارد.
پس باید باختلاف نسخ متوجه بود و کهن ترین نسخه را بدست آورد و متنی را یافت که از دست برد کاتبان مصون مانده باشد و مشابه با سبک نزهة الکرام دراید و با دقتی در اعلام و وقایع تاریخی یاد شده در این کتاب آن را نشر نمود.
این هم گفته شود که رازی گویا بیشتر برای ترویج آیین شیعی و رهبری توده مردم و عامیان کتاب می نوشته و از نامهایی که او باین سه کتاب (تبصرة و فصول و نزهة) داده است این نکته پیداست و خود هم پایان نزهة چنین گفته است.
جامع التواریخ رشیدی: بخش تاریخ قیاصره و اسماعیلیان و هند.
الخلاف بین الاشعریة و الماتریدیة: تاج الدین سبکی (فهرست المخطوطات المصورة 1: 127).
دامغ الباطل و حتف المناضل: علی بن محمد بن الولید، در رد فضایح الباطنة غزالی. (فهرست مجدوع 113 ـ ایوانف ش 234).
الدین و الدولة: ابن ربن طبری که بدستور متوکل عباسی (232 ـ 247/ 847 ـ 861) در رد عمش ابو زکار یحیی بن النعمان و پیروان او چون دیده بود که ردهای او بسیار اثر داشته است ساخته و او در 867 م در هفتاد سالگی بدین کار می پرداخته است (ص 44 ـ 117 ـ 124 ـ 126 ـ 129).
در مجله دانشگاه قدیس یوسف ج 28 دفتر 4 (50 ـ 1949) مقاله ایست بفرانسه از موریس بوئیژ و در آن گفته شده که این کتاب از ابن ربن نیست بلکه کسی که مسلمان هم نبوده است آن را بنام طبری و تازگیها هم ساخته است.
الدلائل علی نحل القبائل و نحل العرب و الفاروق بین الاباطیل و الیاقوتة: ابوالحسین محمد بن بحر بن سهل شیبانی سجستانی نرماشیری کرمانی درگذشته که پیش از 330 از رهنه که دیهی است در کرمان و مفوضیان در ان بوده اند.
او شاگرد ابن سهل بن عبدالله بن مطر بوده و گفته اند که از مفوضیان و عالیان بشمار میآمده است.
(نجاشی 271 ـ فهرست طوسی ش 587 ـ کشی 98 و 99 ـ رجال شیخ 510 خلاصه 252 ـ ابن داود 500 ـ معالم العلماء ش 638 و 752 ـ الغیبة طوسی 114 و 134 ـ لسان المیزان 5: 89 ـ معجم الادباء 6: 417 ـ استرابادی 285 و 293 و 329 ـ تعلیقة بهبهانی 286 و 329 ـ مامقانی 2: 85 ـ جامع الرواة اردبیلی 2: 79 و 217.
در آغاز جهان نامه (ص 9) از اشکال الاقالیم او یاد شده است. در علل الشرایع (باب 18 و 159) و معانی الاخبار (باب 33) و اکمال الدین هر سه از ابن بابویه از الفاروق و الیاقوتة او نقل شده است.
در باب 18 علل الشرایع ابن بابویه بندی است از کتاب او و سخنان کسانی که درباره برتری پیامبران و فرستادگان و پیشوایان بر فرشتگان یا برتری فرشتگان بر آنان گفتگو داشته اند درآن آمده است. این فصل مانند گفتگوی حنفیان وصابئیان است که در الملل و النحل شهرستانی (2: 108) آمده است شهرستانی در مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار خود هم گزیده یی از آن آورده و به «کتاب الملل» بازگردانده است. مگر اینکه نوشته های شهرستانی بروش فلسفی است و نوشته های رهنی بروش کلامی است.
در مفاتیح الغیب امام رازی (1: 430 ـ 459 چاپ 1308 مصر) آمده که بیشتر اهل سنت گویند که پیامبران برترند از فرشتگان ولی معتزلیان و فیلسوفان و باقلانی و ابوعبدالله حلیمی و جمهور شیعه می گویند که فرشته برتر است. او در اینجا در این باره بحثی دراز دارد و همان بحث صابئیان و حنفیان است ولی بروش کلامیان.
او جز ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی معتزلی (254ـ 322) است که برای والی اصفهان و فارس از طرف مقتدر تا سال 321 دبیری کرده و از درباریان محمد بن زید بوده است. او راست جامل التأویل لمحکم التنزیل علی مذهب المعتزلة در چهارده مجلد که در سعد السود ابن طاوس (229 و 230) بنام شرح تأویل القرآن و تفسیر معاینه از آن یاد شده است.
و از اوست مجموع الرسائل و ناسخ و المنسوخ. (ابن ندیم 51 و 196 ـ المنیة والامل ص 53 چاپ ارنولد و ص 91 چاپ بیروت ـ معجم الادباء 6: 420 بغیة الوعاة 235 ـ لسان المیزان 5: 89 از تاریخ الری ابن بابویه قمی ـ الاعلام زرکلی 3: 869 ـ عمدة الطالب تیموری (53 ـ نسخه خطی) (53 نسخه خطی).
الرد علی الاسماعیلیة و الفرق المثبتة لرؤیة الله: ابن عبدک ابوجعفر ابو محمد محمد بن علی بن عبدک عبدکی گرگانی متکلم امامی وعیدی (التنبیه و الاشراف 343 ـ معالم العلماء ش 974 ـ نجاشی 271 ـ فهرست طوسی ـ 885 خلاصه 162 و 188 ـ ابن داود 325 و 403 ـ استرابادی 309 و 397 ـ مامقانی 3: 158).
الرد علی اهل الأدیان: ابو زکار یحیی بن النعمانی عم ابن ربن که در عراق و خراسان معروف بوده است. او بر اسلام هم رد کرده است (الدین و الدولة طبری) (بیهقی (ص 10) از ابوزکار نیشابوری فیلسوف یاد کرده که باید جز این یکی باشد.
الرد علی الباطنیة و الغالیة: ابوجعفر کلابی رازی، او جز ابو محمد عبدلله بن سعید بن محمد بن کلاب قطان بصری در گذشته پس از 420 خواهد بود (التنبیه و الاشراف 343 ـ شهرستانی 1: 127 و 40 ـ ابن ندیم 255 ـ سبکی 2: 51 ـ لسان المیزان 3: 290 ـ الانتصار خیاط 209 ـ البدء و التاریخ 5: 150 ـ فصول مرتضی 1: 33ـ تبصرة العوام 48 ـ النقض 158 ـ اقبال 119 ـ مقالات اشعری چندین جا).
الرد علی الباطنیة الغالیة: قدامة بن یزید نعمانی (التنبیه والاشراف 343) .
الرد علی التناسخیة و الباطنیة: ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی (التنبیه و الاشراف 342).
الرد علی الثنویة و الرد علی المنانیة و نقص مسائل الملحدین: ابو یوسف یعقوب بن اسحق کندی (ابن ندیم 362).
الرد الدامغه الثنویة و الرد علی الثنویة: ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری فقیه متلکم شیعی. او در 260 در روستای بیهق میزیسته و شنیده که خارجیان بآنجا آمده اند و از اندوه آن درگذشته است و می گویند که عبدالله بن طاهر (231 ـ 230) او را از نیشابور بیرون کرده است.
او بر محمد بن کرام و اسکافی و یزید بن برقع خارجی و احمد بن یحیی یا حسین گویا کرابیسی و اصم و یمان بن رئاب خارجی و ابوعبید و حسن بصری رد نوشته و بر ثنویان و منانیان و غالیان محمدی و فیلسوفان و مثلثان و مرجئیان و معطلان و حشویان و باطنیان و قرمطیان نقض نوشته و کتابها در کلام و فقه داشته که رویهم اینها به 160 با 180 اثر می رسیده است.
(فهرست طوسی ش 525 ـ نجاشی 216 ـ معالم ش 606 ـ خلاصه 132 ـ ابن داود 272 ـ ابن ندیم 323 ـ کشی 333 ـ استرابادی 260 ـ مامقانی 902.)
الرد علی الرافضة: ابو حامد محمد مقدسی شافعی، نسخه نوشته 881 (فهرست المخطوطات المصورة 1: 127).
الرد علی الزنادقة و الجهمیة فیما شکت فیه من القرآن: احمد بن حنبل (فهرست المخطوطات المصورة 1: 123 و 125).
الرد علی عبدة الأصنام و شرایع الأدیان و القرابین و الذبایح و اجوبة ابی القاسم الکعبی و و التأویلات: ابو زید احمد بن سهل بلخی (ابن ندیم 53 و 58 و 198ـ معجم الادباء یاقوت 5: 112).
الرد علی الغالیة: ابوالحسن بن زکریای گرگانی (التنبیه و الاشراف 343).
الرد علی المسمعی المتکلم في رده علی اصحاب الحیولی و نقض انا بو الی فرفوریس في شرح مذاهب ارسطا طالیس في العلم الالهی و الرد علی الناشی في نقضه الطب و مناقضة الطب: ابوبکر محمد بن زکریای رازی شاگرد بلخی (ابن ندیم 415 تا 420 ـ فهرست رازی از بیرونی).
الرد علی المطلعة: ابوعبدالله محمد بن حسن حکیم ترمدی در گذشته 285 نسخه مورخ 593 نوشته ابن العدیم ش 3585 بلدیه (فهرس المخطوطات المصورة 1: 125).
الرد علی المنجمین واهل المنطق والفلاسفه واهل العروض: ابوالحسن علی بن محمد بن العباس بن فسانجس معتزلی امامی (نجاشی 191 ـ خلاصه 101 ـ ابن داود 250 ـ استرابادی 237 ـ مامقانی 2: 406).
رساله ابومحمد حسن بن علی بن محمد بن حنفیة (60 ـ 100) که از ارجاء و تأخیر وحی و کتمان آن از پیامبر که سبائیان یاد کرده اند یاد نموده است، این رساله را سلیمان بن ابی شیخ از هیثم بن معاویه از عبدالعزیز بن ابان از عبدالواحد بن ایمن مکی روایت کرده که او آنرا املا می کرده است (ابن ابی الحدید 1: 440) او مردی دانشمند بوده و کیسانیان او را امام خوانده اند (عمدة الطالب 323).
این دانشمند خطیب هم بوده و کیسانیان او را پیشوای خود می دانستند و پسر خود را وصی ساخته و کیسانیان او را هم پس از پدر امام خوانده اند. وی رهبر مرجئیان است و مواعظی برای حسن بصری گرد آورده و حسن از آنها بهره برده است. او در مسأله امامت مخالف خاندان خود بود و پدرش کمان بر سر او نواخته و گفته که تویی که علی بن ابی طالب را مؤخر می داری (عمدة الطالب چاپ هند ص 333 و خطی ـ شهرستانی 1: 233 و 228 ـ مقالات اشعری 1: 92).
شرح المقالات لابی القاسم البلخی و طبقات المعتزلة: قاضی القضاة عماد الدین ابو الحسن عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار همدانی استرابادی در گذشته در ری در 415 (دیباچه تنزیه القرآن عن المطاعن چاپ 1329 مصر ـ ابن ابی الحدید 1: 3: چلبی 2: 69).
شکند گمانیک ویچار: یا گزارش گمان شکن: مردان فرخ پسر او رمزد داد. متنی است پازند و پهلوی در رد بن اسلام و یهودیت و نصرانیت و مانویت و اثبات آیین زردشتی در شانزده باب، متن باب های سیزدهم تا شانزدهم با ترجمه آنها بفارسی و گزیده ای از باب یازدهم را صادق هدایت در 1943 بچاپ رسانده است. همین کتاب را د مناش de Menasce با ترجمه فرانسه در 1935 نشر نموده است.
طبقات الاشاعرة جمال الدین ابو محمد بن امام الکاملیة صاحب الشمس القایاتی تلمیذ العلاء البخاری (دیباچه تبیین کذب المفتری ص 22).
طبقات المتکلمین: ابو بکر محمد بن فورک اصفهانی کشته شده در 406 بزهر محمود غزنوی (سبکی 3: 52 ـ ابن خلکان ش 582ـ تبیین کذب المفتری 125 و 232 ـ تبصرة العوام 111 ـ چلبی 2: 96).
طبقات المضلین یا کتاب متنبئین: اعتضاد السلطنه علی قلی میرزا پسر فتح علی شاه قاجار (1234 ـ 1298) درباره مدعیان نبوت و مهدویت (فرهنگ ایران زمین ص 284 جلد 10) او در سرگذشت امام زاده های دی (فهرست ادبیات 311 ش 101 ج) از آن بهمین نام یاد کرده و گفته: «و من شرح اینرا در کتاب متنبئین در باب مدعیان مهدویین که موسوم به طبقات المضلین است مشروحاً نوشته ام».
الطعن علی انساب الخلفاء الفاطمیین: شریف اخو محسن ابوالحسین محمد بن علی بن الحسین بن احمد بن اسمعیل بن محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق (نیمه دوم سده چهارم) که در بیست و اند کراسه بوده و گویا تا حوادث سال 363 را داشته است. (حواشی قزوینی بر جهانگشای جوینی 3: 325 و 327 و328 و 330 و 333 و 336 ـ اتعاظ الحنفاء 25).
الغوغاء من اصناف الامة من المرجئ و القدریة و الخوارج: ابو یحیی احمد بن داود بن سعید فزاری گرگانی که کتابها در رد اصحاب الحشو و فنون احتجاجات دارد و از آنها است «محنة النابتة في وصف مذاهب الحشویة و فضایحهم». محمد بن طاهر (248ـ 298) میخواسته است او را بکشد.
(فهرست طوسی ش 90 ـ نجاشی 315 کشی 330 ـ معالم ش 107 ـ ابن داود 407 ـ خلاصه 191 ـ استرابادی 36 و 396ـ مامقانی 1: 60).
الفرق: ابو بشر احمد بن ابراهیم بن احمد بن معلی بن اسد عمی بصری اخباری مستملی ابی احمد الجلودی (مـ 332) و در گذشته پس از 350 و نزدیک بزمان ابن ندیم، درباره آن گفته اند «کتاب حسن غریب».
(نجاشی 70 ـ فهرست طوسی ش 80) الرجال طوسی 445 ـ 455 ـ معالم ش 80 ـ ابن داود 21 ـ ابن ندیم 279 ـ خلاصه 16 ـ استرآبادی 30 و 31 ـ مامقانی 1: 46 و 48 و 77).
فرق الشیعه: ابوطالب عبد یا عبیدالله بن ابی زید احمد بن عبیدالله بن محمد بن یعقوب بن نصر انباری واسطی شیعی با بوشی یا ناوسی واقفی در گذشته در واسط در 356، بندی از او در کتاب الغیبة طوسی (259) آمده که گویا از همین کتاب باشد. از اوست المطالب الفلسفیة والابانة عن اختلاف الناس في الامامة.
(نجاشی 62 ـ فهرست طوسی ش 434 ـ رجال طوسی 486 ـ معالم ش 487 و 513 ـ خلاصه 106 ابن داود 196 و 466 ـ استرابادی 217 و 197 ـ مامقانی 2: 162 ـ 164 ـ نقد الرجال 214 و 216 ـ ابن ندیم 279 ـ اقبال 140).
فرق الشیعة یا مقالات الامامیة و الفرق و اسماوها و صنوفها: ابو القاسم سعد بن عبدالله بن ابی خلف نمیری اشعری قمی در گذشته 299 یا 301 یا روز چهارشنبه 27 شوال 300 در ولایت رستم (فهرست ابن ندیم ص 312 ـ رجال طوسی 431 و 475 ـ فهرست طوسی ص 153 چاپ هند و ص 75 چاپ نجف ـ نجاشی 126 ـ معالم ش 349 ـ خلاصه 39 ـ ابن داود 168 و 457 ـ نقد الرجال 169 ـ اتقان المقال 66 ـ مجلسی 153 ـ استرابادی 159 ـ مامقانی 2 ـ 16 ـ 20 ـ کشف الحجب 452 ـ اکمال الدین 251 و 257 ـ ابن ندیم 312 ـ اقبال 141 ـ 161 ـ بحار: 7 و 13).
فرق الشیعة: ابو القاسم نصر بن صباح بلخی غالی نگارنده معرفة الناقلین. کشی در رجال خود در چندین جا مانند ص 3 و 12و 13و 207 و 209 و 210 و 216 و 322 و جز اینها سخنان او را آورده و باید از همین فرق الشیعة او گرفته باشد. در اکمال الدین ابن بایویه (ص 268) روایتی آمده است از سعد بن عبدالله از علان علی بن محمد کلینی رازی از همین نصر بن صباح بلخی. اقبال (140) مینویسد که او از شیوخ روایت کشی و عیاشی سمرقندی که هر دو از دانشمندان نیمه نخستین سده چهارمند بوده است.
آقای مشکور (ص ید) فرق الشیعه سعد باستناد همین گفته او می نویسد که نصر بن صباح در نمیه نخستین سده چهارم درگذشته است با اینکه از سخن اقبال چنین چیزی بر نمی آید (نجاشی 302 ـ رجال طوسی 515 ـ ابن داود 522 ـ خلاصه 22 ـ استرابادی 352 ـ مامقانی 3: 268 ـ اقبال 140).
الفرق المفترقة بین اهل الزیغ و الزندقة یا ذکر الفرقة المبتدعة و اهل الاهواء و مذاهبهم: فخر ابو محمد عثمان بن عبدالله بن الحسین عراقی که در آن از اسماعیلیان بتفصیل بحث شده و فهرست آثار آنان در آن هست و در 540 ساخته شده است.
نسخه ها:
1. سلیمانیة آستانه ش 791 نوشته 904.
2. عاطف افندی ش 1373 مورخ 1095 .
3. آستان قدس رضوی بنام کتاب التواریخ و الملل و منسوب به غزالی و مورخ 793.
4. کتابخانه اوقاف عراق ش 6819 مورخ 1309.
5. بلدیه 6420.
چاپ دکتر یشار قوتلو آی در آنقره در 1916 گویا گزیده ایست از آن (ادبیات اسماعیلی) ایوانف ص 14 به انگلیسی ـ حواشی نگارنده بر جامع التواریخ رشیدی (اسماعیلیان) ص 221 ـ فهرست مخطوطات المصورة 1241).
الفرق والرد علیهم: ابوجعفر حفص بن ابی المقدام اشیم خارجی اباضی رهبر حفصیان (ابن الندیم ص 259 ـ لسان المیزان 2: 330 ـ اشعری 1: 170 ـ الفرق بین الفرق 62 ـ مختصر الفرق 88 ـ الحور العین 175 ـ شهرستانی 1: 214 ـ التبصیر 34 ـ الفرق الرازی 51 ـ خطط مقریزی 4: 180).
فصول: در رد ملحدان و باطنیان و دهریان و غالیان: خواجه امام رشید الدین عبدالجلیل بن مسعودی متکلم النقض ص 472).
الفصول التامة في هدایة العامة: که تنها در حدیقة الشیعة در فصل رد صوفیان از آن یاد شده و گفته شده که از مؤلف تبصره العوام است (ذریعه 3: 319 ـ تاریخ طبرستان 2: 91 فهرست ابن باویه قمی 11 ـ امل الآمل 509 ـ مقابس الانوار 14 ـ مستدرک 3: 490 و 466 که تبصره العوام و همین الفصول را از او میداند.
الفهرست: ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحق بن محمد بن اسحق الندیم شیعی معتزلی مؤلف کتاب التشبیهات (297 ـ 385)، ساخته 377 (فرهنگ ایران زمین دوره 7 دیباچه مختصر في ذکر بعض الحکماء الیونانین والملیین ـ معجم الادباء یاقوت 6: 408 ـ لسان المیزان 5: 72 ـ استرابادی 398 ـ مامقانی 3: 77 ـ تعلیقة بهبهانی 281 و 403).
ابن ندیم ازین کسان در فهرست روایت می کند از:
ابو اسحق بن محمد بن اسحق (ص 327) و ابی محمد جعفر خلدی (260) و ابو عبدالله بن رزام (264) و ابی الحسن بن سنان (270) و ابو خالد مهلبی (286) و ابوالفرج بن معافای نهروانی (326 و 428) و ابوالقسم بلخی در محاسن خراسان و ابو بکر بن الاخشید و ابوالعیناء و ابوعبیدالله و ابوالحسن علی بن محمد معروف به ابن ابی جعفر و ابوالقسم حجازی (ص 291 و 294 این اخیری ـ نسخه چستربیتی) و از ابواسحاق سیرافی و ابوالفرج اصفهانی (لسان المیزان).
کتاب المناظرة للشاک بحضرة جعفر: علی بن یقطین بن موسی کوفی بغدادی (124 ـ 182).
(ابن ندیم 314 ـ نجاشی 195 ـ الرجال طوسی 354 ـ الفهرست طوسی ش 378 ـ معالم العلماء ش 424 ـ ابن داود 253 ـ کشی 270 ـ خلاصه 91 ـ استرابادی 240 ـ مامقانی 2: 315).
کتاب ماوراء النهر من خراسان که در آن سرگذشت مسلمیه آمده است (ابن ندیم 483).
الکشف عن مذاهب الحرنانیین الصابه: ابو یوسف ایشع قطیعی نصرانی (ابن ندیم 445).
کتاب المشایخ: ابوالحسن بن زفرویه (فرزویه) بصری شاگرد ابوعلی جبائی که گرایشی به ابوهاشم داشته است (المنیة والامل ص 37 و 45 و 60 و 65) .
کتاب المشایخ: محمد بن زکریای الغیلانی. در المنیة والامل ص 28 از این کتاب یاد شده و او باید جز ابو عبدالله یا ابو جعفر محمد زکریا بن دینار غلابی جوهری بصری در گذشته در بصره در 298 باشد که سرگذشت او در رجال مامقانی 3: 117 و رجال استرابادی ص 296 و لسان المیزان 5: 167 و 168 و خلاصة علامه 156 و رجال ابن داود 311 و معالم العلماء ش 756 و فهرست ابن ندیم 157 و رجال نجاشی 244 هست.
کتاب فیه ملل الهند و أدیانها که بدستور یحیی بن خالد برمکی مردی بهند رفته و آن را نوشته و ابن ندیم نسخه مورخ روز آدینه 4 محرم 249 نوشته یعقوب بن اسحق کندی را دیده است (ابن ندیم ص 484).
کتاب في ملل الهند و أدیانها ـ (جز آن یکی) (ابن ندیم 487).
کتاب یحیی بن بشر (بشیر) بن عمر ارجانی نهاوندی از یاران ابو الهذیل و استاد ابوبکر محمد بن ابراهیم زبیری و همزمان ابو سعید احمد بن سعید اسدی. ابن جوزی نسختی از آن را که در مدرسه نظامیه دویست و بیست سال پیش از او نوشته شده بوده (نزدیک بسال 377) خوانده و بنوشته او در این کتاب از دیصانیان و پیروان ارسطو (سخنان آنها درباره زمین و قدم جهان)و فیلسوفان (درباره حدوث جهان و آفرینش) و ستاره پرستان و برهمنان و مجوس و هندوان یاد شده است (تلبیس ابلیس ص 44 تا 47 ـ 50 ـ 61 ـ 75 ـ 80 ـ المنیة والامل ص 25 ـ 27 و 44 و 45 و 52 چاپ هند و ص 44 و 46 و 78 و 79 و 90 ـ چاپ بیروت ـ گویا لسان المیزان 6: 243 و 275).
گجسته ابالیش یا گفتگو و مناظره آذر فرنبغ پس فرخ زاد با ابالیش زندیق نزد مامون، ترجمه فارسی تهران 1318 خ.
المبتدا یا بدء الخلق: ابوعبدالله یا ابوبکر محمد بن اسحق بن یسار مدنی عراقی نگارنده سیرة الرسول و در گذشته 150 تا 153.چنانکه در البدء والتاریخ (1: 149)آمده است. او نخستین بار درباره آغاز آفرینش کتاب نوشته است.
(ابن ندیم 136 ـ استرابادی 283 ـ تعلیقة بهبانی 282 مامقانی 2: 78 و 79).
مجالس الرضا مع اهل الأدیان [والمتکلمین و الفرق]: ابو محمد حسن بن محمد بن سهل (فضل) بن یعقوب بن سعید بن نوفل بن حرث بن عبدالمطلب هاشمی نوفلی از راویان امام هشتم.
گویا از همین کتاب است که در عیون اخبار الرضا (ص 87 ـ 106) شرح این مناظره آمده است از همو. (نجاشی 27 و 42 ـ ابن داود 442 و 446 ـ خلاصه 43 ـ استرابادی 108 و 116 با حاشیه بهبهانی ـ مامقانی 1: 308).
همچنین کتاب وفاة الرضا از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح خراسانی در گذشته 236 (کشی 378 رجال طوسی 380 و 396 ـ نجاشی 172 ـ خلاصه 117 و 267 ـ ابن داود 224 ـ و 400 و 474 و 567ـ استرابادی 193 و 389 با حاشیه بهبهانی ـ حاشیه رجال طوسی ص 380 از میزان الاعتدال 2: 129 و تهذیب التهذیب 6: 319 ـ 322 ـ انساب سمعانی).
ابن بابویه در همین عیون (ص 107 و 108) گفتگویی که امام رضا با اهل الملل و المقالات و علی بن محمد بن الجهم و مأمون کرده است از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح خراسانی هروی در گذشته 236 روایت نموده است. و گویا از کتاب وفات الرضای او گرفته باشد.
مختصر الاصول فی تعیین اختلاف مقالات الفرق الخلاف المتظاهرین بالاسلام من الزیدیه اهل الرای و المعتزلة او لحشویة الشافعیة والحنفیة والمالکیة والجبریة والفلاسفة والزنادقة المعطلة: علی بن محمدان الولید. (فهرست مجدوع 150 ـ ایوانف 251).
المختصرة في تحقیق اعتقاد الاسماعیلة من الحنفیة و الاثنی عشریة و الرد علیهم (فهرست مجدوع 140 ـ ایوانف ش 402).
المرجان في اختلاف اهل الاسلام: ابن الراوندی ابوالحسین احمد بن یحیی محمد بن اسحاق مرورودی (الفهرست ابن الندیم (نسخه چستربیتی و چاپ شده در مجلات) ـ البدء والتاریخ 5: 143 ـ شهرستانی 1: 81 و 101 و 308 و330 ـ معالم ص 7 و 131 ش 976 ـ الحور العین 153 و 260 ـ اربعین رازی 458 ـ تلخیص المحصل 43 پ ـ الشافی سید مرتضی ـ مامقانی 3 فصل الکنی: 43 ـ تبصرة العوام چندین جا.)
المرشد في اخبار المتکلمین در هزار برگ: ابو عبدالله محمد بن عمران بن موسی مرزبانی کاتب خراسانی معتزلی (296 ـ 384) نگارنده کتاب الاوائل (ملحق کتاب الأصنام ص 81 و 87 ـ ابن ندیم 190 ـ المنیة والامل 59 و 69 ـ الأصنام کلبی 30 ـ 87 ـ چلبی 1: 62 و 2: 96).
المصابیح: محمد بن یزداد که ابن المرتضی از آن نقل میکند و او باید جز ابوعبدالله محمد بن یزداد بن سوید منشی وزیر مأمون باشد که کتاب رسایل و دیوان شعر دارد و پسرش ابوصالح عبدالله هم از نویسندگان بوده و کتاب التاریخ و کتاب الرسائل دارد و پسرش ابواحمد عبدالله آن را تا بسال 300 رسانده است و همچنین جز محمد بن یزداد رازی که از اصحاب امام عسکری بوده است (المنیة والامل ص 6 و 18 و 20 و 22 و 25 و 28 و 38 و 41 و 43 و 44ـ ابن ندیم 179 و 180 ـ رجال طوسی 436 و 509 ـ کشی 181 و 329 و استرابادی 329 ـ ابن داود 341 ـ مامقانی 3: 201).
المقالات: ابن اخی زرقام احمد بن بن حسن بن سهل مصمعی (التنبیه والاشراف ص 342 ـ اقبال 138).
المقالات: ابن المفضل ـ یا ابن المفضال. در سرگذشت هشام بن الحکم (م 199) در معرفة الناقلین کشی (ص 172 و 174 و 175) آمده که در زمان مهدی عباسی (158 ـ 169) ابن المفضل برای او که در سال 167 بر زندقیان و اصحاب الاهواء سخت گرفته بود کتابی در فرقه های گوناگون نوشته و از میان آنها از زرایان و عماریان و یعفوریان و سلیمانیان و جوالیقان (پیروان زراره و عمار ساباطی و سلیمان اقطع و هشام بن سالم و دیگران) یاد کرده است و آن را در باب الذهب و مدینة الوضاح بغداد بر مردم خوانده اند (استرابادی 363 ـ مامقانی 3: 294 ـ طبری در سرگذشت مهدی عباسی ـ تاریخ یعقوبی 3: 133).
المقالات: ابوبکر محمد بن عبدالله شبیب بصری معتزلی مرجئی قدری یار نظام (التنبیه والاشراف 342 ـ مقالات اشعری چند جا ـ التبصیر 15 ـ شهرستانی 1: 227 ـ سمعانی در انساب 329 ب ـ اقبال 137).
المقالات: ابوالعباس [محمد بن محمد] ایرانشهری (الهند بیرونی 4و 166 ـ الاثار الباقیة 222 ـ 225 ـ زاد المسافرین 73 و 98 و 102 ـ بیان الأدیان چاپ شده در فرهنگ ایران زمین ش 16 ص 306).
المقالات: ابوعیسی محمد بن عیسی برغوث کاتب پیرو حسین بن محمد نجار (التنبیه و الاشراف 342 ـ ابن ابی الحدید 16: 19 و 368 ـ الانتصار 133 و 134 ـ الفصل 3: 22 ـ شهرستانی 1: 116 ـ الفرق بغدادی 197 ـ منهاج السنة 1: 256 ـ اقبال 137).
المقالات: ابو عیسی محمد بن هارون بن محمد وراق استاد ابن رواندی و در گذشته 247، از اوست اختلاف الشیعة (ابن ندیم 473 ـ التنبیه والاشراف 342 ـ مروج الذهب 1: 157 و 7: 137ـ نجاشی 263 ـ معالم العلماء ش 919 ـ الانتصار خیاط 149 و 155 ـ مقالات اشعری چند جا ـ مروج الذهب 5: 474 ـ شهرستانی 1: 308 و 2: 74 ـ شافی سید مرتضی 2 و 13 ـ خلاصه 269 ـ بیان الأدیان 10 و 54 و 55 ـ ابن داود 338 ـ اربعین رازی 458 ـ لسان المیزان 5: 412 ـ ابن ابی الحدید 1: 17 ـ الحور العین 170 ـ الالحاد في الاسلام (فهرست نامها) ـ ارینتل کالج میگزین ص 91 ـ رواشح سماویه 55 ـ عمدة الطالب تیموری استرابادی 328 ـ مامقانی 3: 198 ـ اقبال 84 تا 87 و 138 و 140) عمدة الطالب تیموری در سرگذشت محمد حنفیه و کیسانیان (30ر).
المقالات: ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبی بلخی (273 ـ ج 1 :319) که شاگرد ابوالحسین خیاط بوده و برتر از او ببار آمده و رهبر گروه بلخیان است. از اوست کتابی در عروض در رد خلیل و کتاب في الطعن علی المحدثین و کتاب في التفسیر و تأیید مقالة ابی الهذیل و کتاب في حجیة اخبار الاحاد علی خلاف انکار استاده الخیاط و محاسن خراسان و شرح مقالات زرقان. او المقالات را در 276 آغاز کرده است (چلبی 2: 493) از اوست عیون المسائل و الجوابات در سرگذشت خرمیان (مرج الذهب 1: 156).
بنگرید به: التنبیه والاشراف 434 ـ الفرق بین الفرق بغدادی 13 و 20 و 45 و 67 و 69 و 92 و 108 و 109 و 110ـ التبصیر اسفرایینی 51 و 52 ـ مختصر الفرق رسعنی 27 و 66 و 118 و 119 و 120 ـ المنیة والامل 51 ـ الحور العین چندین جا ـ تبصرة العوام 187 و 188 و 201 و 203 ـ فهرست طوسی ص 132 ـ معالم العلما ص 85 ـ لسان المیزان 1: 231 و 3: 255 و 332 ـ نجاشی ص 265 ـ مقریزی 2: 438 ـ ابن ندیم 191 و 247 و 480 و 483 ـ ابن خلکان 1: 356 ـ تلبیس ابلیس 83 و 173 ـ امالی سید مرتضی 1: 9 و 169 و 178 و 186 و 185 و 468 و 514 ـ معاهد التنصیص 1: 76 و 77 ـ ابن ابی الحدید 1: 3 و 17 و 205 و 264 و 362 و 2: 334 ـ اقبال 86 و 137 و 138).
المقالات: ابو الهذیل زفر بن الهذیل عنبری تمیمی اصفهانی کوفی حنفی (110 ـ 158 در بصره) از یاران امام صادق و از اصحاب رای.
(ابن ندیم 285 ـ الرجال طوسی 201 ـ التبصیر اسفرایینی 113 ـ شهرستانی 1: 366ـ لسان المیزان 2: 476 ـ ابن خلکان ش 229 ـ الجواهر المضیئة 1: 243 ـ استرابادی 148 ـ مامقانی 1: 446 ـ چلبی 2: 492: مقالات).
المقالات و بیان و هم المعتزله: علم الهدی ابو منصور محمد بن محمد ماتریدی سمرقندی حنفی در گذشته 333، از اوست التوحید تدویلات القران ورد الوائل الادلة کعبی و پند و اندرز فارسی که در فرهنگ ایران زمین بچاپ رسیده است و شرح الفقه الاکبر چاپ 1321 دکن.
(الجواهر المضیئة 2: 130 ـ احیاء الاحیاء زبیدی 2: 5 ـ جلبی 2: 493 ـ دیباچه تبصره ساوی ص 56 ـ بروکلمن 1: 195 و ذیل 1: 346).
المقالات: ابو یعلی محمد بن شداد زرقان معتزلی صاحب ابی الهذیل و غلام ابراهیم بن سیار نظام (مقالات اشعری چندین جا ـ البدء و التاریخ 1: 140 و 146 ـ الفرق بین الفرق 42 و 125 الحور العین 170 ـ تبصرة العوام 55 ـ ابن ابی الحدید 1: 17 ـ المنیة والامل 45 ـ التنبیه والاشراف 342).
المقالات: عباد بن سلیمان صیمری معتزلی از یاران ابو الذهیل علاف بصری و هشام بن عمر فوطی (التنبیه 342 ـ الانتصار 91 و 203 ـ ابن ابی الحدید ـ الفرق بغدادی 147 و 148 و 261 ـ الفصل ابن حزم 3: 54 ـ اقبال 137).
المقالات: محمد بن هیصم کرامی (ابن ابی الحدید 1: 170 ـ 351 ـ شهرستانی 1: 43 ـ 160 ـ اقبال 86 ـ لسان المیزان 5: 354).
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین و مقالات غیر السلامیین و مقالات الملحدین و جمل المقالات و الشرح و التفصیل في الرد علی اهل الافک و التضلیل و الدافع للمهذب للخالدی في المقالات: ابن ابی بشر ابوالحسن علی بن اسماعیلی بن ابی بشر اشعری بصری کلابی.
اشعری در المقالات (ص 85 چاپ استانبول و ص 155 چاپ مصر) از کشته شدن قرمطی که در دکه بسال 291 او را کشته اند یاد نموده است (دیباچه چاپ استانبول) او در مقالات (2: 22) از مقالات الملحدین یاد کرده و جمل المقالات (فی جمل مقالات الملحدین و جمل اقاویل الموحدین) او را ابن عساکر در تبیین کذب المفتری یاد نموده است (دیباچه مقالات چاپ دوم ص 31) (ابن ندیم 257ـ دیباچه مقابسات توحیدی 69 ـ التنبیه والاشراف 343 و 395 ـ منهاج السنة 3: 72 ـ تبیین کذب المفتری ص 131 ـ سبکی 2: 245 ـ اقبال 138).
المقالات في اصول الدیانات: ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی بغدادی در گذشته 346. او مروج الذهب را در 332 و التنبیه والاشراف را در 345 (324 یزدگردی) ساخته و بجز اینها الفهرست دارد و نظم الادلة في اصول الملة و المسائل والعلل في المذاهب و الملل و البیان في اسماء الائمة و خزائن الدین و سر العالمین والابانة في اصول الدیانة و سر الحیاة که در آن از خرمیان و کوذکیان و کوذشاهیان یاد کرده است والانتصار المفرد لفرق الخوارج و الاستبصار في المامة و تقلیب الدول و تغییر الآراء و الملل و البیان من اسماء الائمة و ما قالته الامامیة في ذلک و مقادیر اعمارهم و کیفیة اعدادهم (بنگرید به: ابن ندیم 219 ـ نجاشی 178 ـ خلاصه 100 ـ ابن داود 241 ـ فرج المهموم 126 ـ سبکی 2: 307 ـ لسان المیزان 4: 224 ـ استرابادی 231 ـ مامقان 2: 282 ـ اقبال 86 ـ 138 ـ 161 ـ التنبیه والاشراف چاپ 1357 مصر ص 3ـ 137 ـ 258 ـ 289 ـ 306 ـ 342 ـ 343 ـ مروج الذهب 5: 441 و 442 و 473).
مقالات الخوارج: ابو علی الحسین بن علی بن یزید مهلبی کرابیسی مجبری محدث فقیه در گذشته 256 (لسان المیزان 2: 303 ـ شهرستانی 1: 205 ـ ابن ندیم 256 ـ اشعری 1: 166).
المقالات: یمان بن رئاب ثعلبی بیهسی خراسانی خارجی، نگارنده الرد علی المرجئة، فضل شادان نیشابوری شیعی براوردی نوشته است (معالم ص 81 ) (ابن ندیم 258 ـ مقالات اشعری 1 ـ 186 ـ شهرستانی 1: 200 ـ التنبیه والاشراف 342 ـ البدء و التاریخ 5: 132 و 140 ـ اقبال 137 ـ لسان المیزان 6: 316) ابوالحس علی بن رئاب طحان شیعی کوفی برادر اوست و در هر سالی سه روز با هم مناظره می کردند و از هم جدا می شدند و بهمدیگر سلام نمی دادند. مانند جفعر بن مبشر معتزلی و برادرش حنش بن مبشر محدث حشوی (فهرست طوسی ش 365 ـ نجاشی 175 ـ معالم ش 412 ـ ابن ندیم 308 ـ خلاصه 93 ـ ابن داود 244 ـ استرابادی 233 ـ مامقانی 2: 288 ـ مروج الذهب 5: 442).
مقالات الشیعة: ابن ابی الحدید مداینی معتزلی، او بنوشتن این کتاب می پرداخته و همینکه شرح نهج البلاغه را آغاز کرده بود آن را کنار گذارده است (شرح نهج 1: 441) همچنین ازو است: تلخیص نقض السفانیة (1: 204).
او درباره غالیان می نویسد که ریشه غلو از عراقیان و کوفیان است چه در این منطقه در روزگار خسروان ساسانی مانی و مزدک و دیصان پیدا شده بودند و زمینه برای بروز اینگونه اندیشه ها در میان آنها فراهم بوده است اما در حجاز که مردمی ساده و زمخت می زیسته اند و خردمند و فیلسوفی در میان آنان نبوده است چنین چیزی پیدا نشده و آنان در باره پیامبر غلو نکرده اند (شرح نهج 1: 375) در کامل مبرد (چاپ 1309 مصر 2: 123) نیز آمده «الاعرابی لا یعرف المقالات التی الیها اهل الاهواء».
او درباره کسانی که علی را خدا خوانده و روزه می گشوند و علی آنها را سوزانیده است خبری از ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن عمان ثقفی از محمد بن سلیمان بن حبیب مصیصی از علی بن محمد بن سلیمان نوفلی معاصر امام عسکری (مامقانی 2: 304) روایتی آورده (شرح نهج 1: 239).
ابن ابی الحدید در ج 1 شرح نهج یاد می کنید از ابو عیسی وراق و ابن رواندی (167 ـ 168 ـ 169) (168) و
هشام الحکم (167 و 168) خدا (عالم بمستقبل نیست و جسم است).
معمر بن عباد (خدا عالم بمستقبل نیست)
جهم بن صفوان (خدا برای خود علمی آفرید و عالم شد)
جوینی اشعری (خدا علم اجمالی دارد ) (مسترسیله) (خدا را وفره سوداء است)
هشام بن سالم جوالیقی (خدا نور است)
محمد بن النعمان احول شیطان طاق (خدا نور است)
ابی مالک بن الخضرمی (خدا نور است)
مقاتل بن سلیمان (خدا انسان است)
داود جورابی (خدا انسان است)
نعیم بن حماد مصری (خدا انسان است)
مغاذ عنبری (خدا را چهره است)
ابن ابی الحدید در ج 1 شرح نهج یاد می کند از هشام بن الحکم و علی بن منصور و یونس بن عبدالرحمن و هشان بن سالم جوالیقی که خدا را در بالا دانست (169) و حاحظ (171) و محمد بن هیصم کرامی (169 ـ 171) (تاج) و راوندی و تاج او (170 ـ 171 و 172) و قاضی القضاة (171) و مضر و کهمس و احمد جهیمی (بجیمی) و ابوالحسن (فی التصفح) و ایوب سجستانی.
نیز: قال قاضی القضاة: قوم من الوراقین قالوا بنفی الاله
او در ج 1 شرح نهج یاد می کند از نقض عثمانیه (375)
و نسب معتزله (351) مانند آنچه در المنیة و الامل آمده است (نیز 4) و شیوخ معتزله (167 ـ 168 ـ 169 ـ 171 ـ 3) و محمد بن عیسی برغوث (368 ـ 169) و رازی (264) و ابو اسحق نظام (309 ـ 362 ـ 169) و مانوی و مجوس (265)
و ابن دیزیل (282) (کیست) (فی کتاب صفین) و ابو حفص معود (362) (من اصحابنا) و واصل (383) (کلامی از او) و ابو عثمان خالدی 189 (شعری از او) و ابو عبدالله بصر متکلم (204) او در ج 2 شرح نهج یاد میکند از مقامات اسکافی (334) و ابی الهذیل (113) و رمانی (10) و ابو علی و ابو القاسم في تفسیریهما و عثمانیه جاحظ (136) و کتاب معتضد در سال 284 در لعن معاویه از طبری (ص 235) و کتاب دوستان 485 (مانند ابن ندیم) و آئین عرب 381 ـ 454.
او در شرح نهج البلاغه (2: 334) یاد کرده است
از: قاضی القضاة درباره طبقه هفتم معتزلی بدینگونه:
1. ثمامة بن اشرس ابامعن
2. ابا عثمان جاحظ
3. ابو موسی عیسی صبیح مردار
4. اباعمران یونس بن عمران
5. محمد بن اسمعیل عسکری
6. عبدالکریم بن روح عسکری
7. ابو یعقوب یوسف بن عبدالله شحام
8. ابو الحسین صالحی
9. صالح قبه
10. جعفر بن جریر جعفر بن میسر
11. ابا عمران بن نقاش
12. ابا سعید احمد بن سعید دری
13. عباد بن سلیمان
14. ابو جعفر محمد بن عبدالله اسکافی و عباد بن سلیمان صمیری و زرقان و عیسی بن هیثم صوفی.
الملل و النحل: ابو سهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل نوبختی (237 ـ 311) چنانکه در لسان المیزان آمده است (1: 424) کتابی است بزرگ و شهرستانی در الملل و النحل خود از او گرفته است. او ردود و نقوض فراوان هم دارد. از این کتاب او جز در لسان المیزان یاد نشده است. (الرجال نجاشی 22 ـ الفهرست طوسی ش 36 ـ الفهرست ابن ندیم 25 ـ معالم ش 36 ـ خلاصه 9 ـ ابن داود 58 ـ استرابادی 58 ـ مامقانی 1: 139 ـ شهرستانی 1: 329 ـ اقبال 96).
الملل و النحل: ابن ابی الدم قاضی شهاب الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله همدانی حموی شافعی درگذشته 842 شارح الوسیط غزالی (المهرجان لابن سینا 3: 272 ـ لسان المیزان 2: 293 ـ چلبی 2: 633).
الملل و النحل: ابو منصور عبدالقاهر بغدادی درگذشته 429 که خود او در الفرق بین الفرق (ص 60 و 217) از آن یاد کرده و در التبصیر في الدین ابو المظفر شاهفور اسفرایینی (ص 120) هم از آن یاد شده است. بروکلمن نسخه ش 555 عاشر افندی را همین کتاب دانست (ذیل 2: 667).
مناظره سیزده تن از دانشمندان اسلامی و متکلمان دیگر مذاهب نزد یحیی بن خالد بن برمک که در مسائل کلامی و فلسفی گفتگو میداشتند در عشق: علی بن هیثم امامی شیعی و ابومالک حضرمی خارجی شاری و محمد بن هذیل علاف معتزلی و هشام بن حکم کوفی امامی و ابراهیم بن یسار نظام بصری معتزلی و علی بن منصور شیعی یار هشار بن الحکم و معتمر بن سیمان معتزلی و بشر بن معتمد معتزلی بغدادی و ثمامة بن اشرس معتزلی و سکال امامی یار هشام بن الحکم و صباح بن الولید مرجئی و ابراهیم بن ملک متفقه بصری و موبذ مجوسی و داور مجوسان (مورج الذهب 6: 368 ـ 376).
المنیة والامل: احمد بن یحیی بن المرتضی درگذشته 840 (چاپ حیدر آباد در 1316/1902 و بیروت).
المواقف: قاضی عضدالدین ایجی.
مهذب المقالات: ابو محمد عبدالله بن محمد بن حسن خالدی مرجئی قدری المفتری.
(ابن ندیم 240 (با دو خالدی دیگر) ـ التنبیه والاشراف 343 ـ تبییین کذب المفتری 131 ـ الفرق بین الفرق 20 و 69 ـ در المنیة والامل ص 66 از ابو الطیب محمد بن ابراهیم بن شهاب خالدی یاد شده است).
نزاهة الکرام و بستان العوام: از محمد بن الحسین بن حسن الرازی در شصت باب درباره فضایل و معجزات معصومان و امامان شیعی اثنی عشری تا امام دوازدهم. نسخه شماره 1465 کتابخانه ملک بخط نسخ روشن محمد بن ابی زید بن عربشاه بن [سد]ید الحسینی العریضی نوشته روز چهارشنبه 26 ع 1/741 با عنوانهای درشت شنگرف باندازه وزیری و کلفت در کاغذ سمرقندی از نیمه دوم باب سی و سوم تا پایان جلد دوم. پیدا است که نسخه جلد دوم است و جلد نخستین گویا تا باب سی ام بوده است و این جلد نزدیک به سیصد برگ می شود. در بالای صفحه یکم نوشته شده بخط شکسته تازه تر «کتاب قطب الدین کیدری رحمه الله» و این درست نیست چه او در 574 و 576 و 610 در بیهق می زیسته است (فهرست سپهسالار 2: 125 ـ اعیان الشیعة 44: 260) گویا چون نام او محمد بن الحسین بن الحسن بیهقی نیشابوری است چنین پنداشته اند. او کفایة البرایا في معرفة الانبیاء و الاولیاء و مباهج المهج في مناهج الحجج دارد و شاید این کتاب ما با ایندو بویژه با دومی بی ارتباط نباشد (معجم المؤلفین 9: 227 ـ روضات 576 ـ ریحانة الادب 3: 309 ـ فوائد رضویه 393) ابو سعید حسن بن حسین بیهقی سبزواری از مباهج کیدری در 752 گزین نموده بهجة المباهج ساخته است (فهرست دانشگاه.1191).
آغاز این نسخه افتاده در باب 33: «وسلامه علیه اثبات کرد و انبیا را فرمود تا بدان عهد و میثاق از ا[ن] بستدند تا حجت باشد بر ایشان».
انجام: «بدین قدر اختصار کنیم که سخن دراز شد و غرض آن بود که از معجزات هر یک اندکی بدانند تا یقین عوام در حق ائمه زیادت شود و بدان مستحق ثواب و نعیم دایم شوند و نویسنده و مترجم [را] بدعا یاد دارند و الحمدلله رب العالمین و الصلوة و السلام علی محمد عبده و رسوله و علی اهل بیته الطاهرین و آله اجمعین.
و قد وقع الفراغ یوم الاربعاء في السادس العشرون ربیع الاول سنة احدی و اربعون و سبعمائه علی ید العبد الضعیف العاصی [الـ]محتاج الی یوم یؤخذ بالنواصی محمد بن ابی زید بن عربشاه بن [سد]ید الحسینی العریضی ... حامدا و مصلیا [علی] ... و آله ... سرا رحماها (؟) الله تعالی (اینجا برخی از کلمات بریده شده و برخی هم زیر کاغذی که روی آن چسبانده اند رفته و درست خوانده نمی شود).
جلد دوم از کتاب «نزهة الکرام و بستان العوامنظم الفرائد و جمع الفوائد فی بیان المسائل التی وقع فیها الاختلاف بین الماتریدیة والاشعریة في القصائد مع ذکر ادلة الفریقین: عبدالرحیم بن علی شیخ زاده، چاپ 1317 ق مصر.
نفائس الفنون في عرائس العیون: شمس الدین محمد بن محمود آملی (علم مقالات فن چهارم علوم محاوره از مقاله چهارم علوم اواخر از قسم نخستین).
النقض علی الباطنیة: ابوعبدالله محمد بن علی بن رزام طائی کوفی: زنده پیش از 345 (فهرست 264 ـ التنبیه والاشراف ساخته 345 ص 343 ـ البدء و التاریخ 1: 137 و 5: 134 ـ حواشی قزوینی بر جهانگشای جوینی 3: 325 و 327 و 330 و 335 و 336 انعاط الحنفاء 25).
النکت البدیعة في فرق الشیعة: شمس الدین ابو الحسن سلیمان بن عبدالله بن علی بن حسن بحرانی سراوی ماحوری (شب 15 رمضان 1075 ـ 17 رجب 1121)
(اجازه عبدالله بن صالح لاهیجی بحرانی درگذشته 1135 ـ لؤتی البحرین ص 9 چاپ سنگی ـ کشف الحجب 588 ـ اعیان الشیعه 35: 337 ـ ایضاح المکنون 2: 676).
ـ سما هیحی چهار اجازه داده است:
ـ به شیخ محمد بن عبدالمطلب بحرانی
ـ به شیخ ناصر بن محمد جارودی که بزرگ است و سودمن و نوشته در بهبهان در 1128
ـ به شیخ یاسین بن صلاح الدین علی بلادی شیرازی که بزرگ و مبسوط است و در پایان منیة المارسین گذارده شده است. در نسخه ش 1160 دانشگاه چون ناقص است نیست (6: 2364)
ـ به جمال الدین یوسف بن محمد قاسم عاملی جبراتی نوشته مشهد در 1115 (ذریعه 1: 204 و 205)
النوروز والمهرجان: ابوالحسن علی بن هارون بن علی بن یحیی بن ابی منصور ابان جشنس شاعر ادیب متکلم ایرانی از خاندان یزد گرد (277 ـ 352) (ابن ندیم 206)
وصف مذاهب الصابئین و الثنویة الکلدانیة و مقالات الثنویة و الحرانیة. ابوالعباس ابن الطیب احمد بن محمد بن مروان بن الطیب سرخسی شاگرد کندی و کشته معتضد.
(ابن ندیم 242 و 243 و 365 ـ البدء و التاریخ 1: 143 ـ قفطی 77)