1. شیث علیه السلام واسمه بالیونانیة اوریا الاول، وهو اول من اخذ الشریعة والحکمة، وعاش مائتین و خمسین سنة، و من آدم الی ولادته الف و مأته سنة.
2. ادریس اسمه بالیونانیة هرمس الهرامسة وهو المثلث بالنبوة، ای النبوة والحکمة والملک، ولد بمصر قبل الطوفان الکبیر، و تلمذ فی ابتدائه لقادیمون المصری و هواوریا الثانی، و ادریس اوریا الثالث، وخرج عن مصر، ودار الارض کلها وعاد الی مصر فرفعه الله تعالی بعد اثنین وثمانین سنة الی السماء، و دعا الخلائق من سائر اهل الارض الی الباری تعالی باثنین وسبعین لسانا، وعلمهم وادبهم، وبنی لهم مائة مدینة وثمانی مدائن عظام اصغرها الرها، و خدمته الملوک الاربعة الکلذانیین ببابل کل واحد منهم ولی بامره الارض کلها وهم: ایلاوس وابنه لاوس واسقلبیوس وامون وهو ابوساوخش¹ در مختار الحکم ص 8 آمده: آوس، سقلفیوس، ابسیلوخش (در نسخه اصل همه جا «اسقلینوس» آمده است).. وطبقت شریعته الارض کلها.
3. صاب بن ادریس والیه ینسب الصابیون.
4. اسقلبیوس کان تلمید هرمس وکان یسافر معه. فلما خرجوا الی بلاد الهند و رجعوا الی فارس خلفه لیضبط الشرع فیهم.
5. اومیرس الشاعر کان بعد زمان موسی علیه السلام بنحو خمسمائة و ستین سنة، وله حکم واشعار کثیرة، واسرمدة ثم عتق.
6. سولون کان من اهل اثینا وهی مدینة الحکماء، وهو جد افلاطون من جهة امه.
7. زینون الاکبر.
8. بقراط الطبیب وهو تلمیذ اسقلبیوس الثانی وکان من نسل اسقلبیوس الاول وکان فی زمن بهمن بن اسفندیار.
9. فیثاغورس کان ابوه من صور و نشأهوبها، ورای السیاحة، و دار فی جزائر الیونان، وتعلم وسافر الی مصر، وتعلم، وصار فضلا بحیث امتحنوه، و ماوجدوا فیه نقصا و عجزاً، فحسدوه وقصدوا قتله، فهرب ومعه اربعون من تلامذته، فوصل الی هیکل الموسن² مختار الحکم ص 83. فتحصن فیه، وحاصروه اربعین یوما، ولم یغتذوا فیها، ثم ضربوا النار فی الهیکل، فاحترقوا کلهم. وقیل انه صنف مائتین وثمانین کتابا.
10. دیوجانس کان حکیم اهل زمانه، وکان زاهدا فی مسکن له، ومتی جاع اکل عند من رای طعاما بغیر احتشام، وکان الناس یحبونه، ویقنع بثوبین من صوف، ولم یزل حاله کذلک الی ان فارق الدنیا، وبعثه اهل اثینیة الی الاسکندر، فقال له الاسکندر: ما الذی یرضیهم عنی! قال: احسبهم لایرضیهم عنک الاموتک.
11. سقراط ولد باثینیة فی زمن بهمن بن اسفندیار، وکان زاهدا فی الدنیا قلیل المبالات بها، وکان یاوی الی زیر³ اصل: المسوسین. مکسور یستکن فیه لیلا ویخرج نهارا، ولهذا سمی «سقراط الجب» و بسبب اظهار الحق ونفی عبادة الاصنام افتوا بقتله و حبسوه مدة، ثم سقوه سما، فمات وله مائة سنة [69 ر] وبضع سنین، وخلف اثنی عشر الف تلمیذ و تلمیذ تلمیذ.
12. افلاطون کان اسم ابیه ارسطن، و ابوه من اشرف الیونانین من ولد اسقلبیوس، وکان قد اخذ فی ابتدائه فی تعلم الشعر والغة، فبلغ اتقانه فیهما، ثم حضر یوما مجلس سقراط، وهو یثلب صناعة الشعر، فاعجبه ماسمع منه وزهد فیما کان فیه، ولزم سقراط، و سمع منه خمس سنین، وسافر بعد ذلک الی مصر، و تعلم من اصحاب فیثاغورس، وکان حسن الاخلاق، وله تلامیذ کثیرة وتولی التدریس بعده ارسطوطالیس، وکان افلاطون یلغز بحکمته ویسترها حتی لایظهر مقصده الالذوی الحکمة، وصنف کتباً کثیرة، بلغ اسماء ستة وخمسین منها الینا.
13. ارسطاطالیس کان ابوه ماهرا فی علم الطب، ولما بلغ ثمانی سنین حمله ابوه الی بلد اثینیة، وضمه الی البلغاء والشعراء، فاقام متعلما بیهنم تسع سنین، واستکمل کل ذلک، ثم قصد الی علوم الاخلاق والسیاسة والطبیعیة والالهیة، انقطع الی افلاطون، وصار تلمیذ اله وله یومئذ سبع عشرة سنة، ولما غاب افلاطون استخلفه علی دار التعلیم، ولما توفی افلاطون خرج ارسطو الی اثینیة واتخذ هناک دار التعلیم الحکمة المنسوبة الی المشائین، فارسل الیه فیلفس، وطلبه لتعلیم الاسکندر، فمشی الیه. فلما ملک اسکندر استخلفه. وصنف ارسطو نحو مائة کتاب، والیوم یوجد منها نحو عشرین کتابا. وخلف مالاکثیرا، وورث مرتبته ابن خالته ثاوفر سطس.
14. بطلمیوس کان حاذقا لصناعة الهندسة والنجوم، وصنف کتبا جلیلة منها کتاب المجسطی، ومولده ومنشاؤه بالاسکندریة العظمی من ارض مصر.
15. لقمان الحکیم کان اسود اللون من الجبشة الوالنوبة. ونشأ تعلم بالشام، وقبره بمدینة الرملة من اعمال فلسطن، وکان من موالی العاربة الاولی فی الشام فیزمن داود علیه السلام، وقیل کان یتردد الی داود علیه السلام ویتعلم منه، وقال داود له یوما هنیأً لک یا لقمان اوتیت الحکمة ووقیت الفتنة.
16. جالینوس کان احد الاطباء الثمانیة المقدمین الذین یرجع الیهم فی صناعة الطب، ومنهم اسقلبیوس الاول وغورس ومینس وبرمایندیس وافلاطون واسقلبیوس الثانی وبقراط وجالینوس، وهو خاتم الاطباء المذکورین، وصنف نحو اربعمائة کتاب، وعاش سبعا و ثمانین سنة، تعلم منها سبع عشر سنة، وعلم سبعین سنة.
17. حنین بن اسحق المترجم کان اول من فسر اللغة الیونانیة، ونقلها الی السریانیة والعربیة، وکان فی عهد المامون والمعتصم، [69 پ] وکان بغدادی المولد، ونشأ بالشام وتعلم بها. وکان یدخل بیعة النصاری ویتعبد علی قوانین شریعة عیسی علیه السلام، ثم انکر التصاویر والهیکل، فحبسه الجاثلیق مدة فی داره، فصنف فی الحبس المسائل المنسوبة الی الطب، وفسر کتب الحکماء الیونانین، ثم اعتذر الجاثلیق الیه، فما قبل عذره، ولاعاد الی البیعة.
18. اسحق بن حنین کان من ندماء المکتفی لامرالله.
19. ثابت بن قرة کان حکیما کاملا فی اجزاء الحکمة، وقیل کان من الصابیین، وهو جد محمد بن جابر بن سنان صاحب الرصد، وکان المعتضد یکرمه.
20. محمد بن زکریا الرازی کان فی بدو امره صانعا، ثم اشتغل بصنعة الاکسیر فرمدت عیناه بسبب ابخرة الادویة المستعملة فیه، فذهب الی طبیب لیعالجه، فطلب منه خمسمأئة دینار، فرفع الیه الذهب، وقال هو الکیمیاء ثم ترک الصنعة واشتغل بالطب وحصل. وقال الرئیس ابو علی فیه: «هو المتکلف الفضول الذی من شانه النظر فی الابوال»، وقد صدق لانه تکلم بالعوراء فی غیر الطب.
21. الحکیم ابوالخیر الخمار بغدادی المولد، وقد حمله مامون بن محمد خوازمشاه الی خوارزم، ثم الماستولی محمود بن سبکتکین السلطان حمله الی غزنة، وعمره جاوز المائة، فمر یوما بمکتب فیه شخص حسن الصوت یقرا: «الم احسب الناس»، فوقف وبکی ساعة، فرای تلک اللیة فی منامه رسول الله «صلعم» وهو یقول له» یا ابالخیر مثلک مع کمال عقلک یقبح ان تکون منکر نبوتی، فاسلم ابوالخیر فی منامه، ولما انتبه اظهر اسلامه وتعلم الفقه، وحفظ القرآن علی کبرسنه. وقال الرئیس ابوعلی فیه: فاما ابوالخیر فلیس فی عداد هؤلا، ولعل الله یرزقنا لقاءه، فیکون اما افادة او اواستفادة.
22. محمد بن جابر البتانی صاحب الرصد المشهور بعد ایام المامون، وبتان قریة فی حران.
23. الشیخ الفاضل الحکیم محمد بن طرخان ابو نصر من فاراب ترکستان، وهو الملقب بالمعلم الثانی، لم یکن قبله فی حکماء الاسلام افضل منه، وبینه وبین ولادة ابی علی ثلثون سنة، وکان ابو علی تلمیذاً لتصانیفه. وکان مسافرا من دمشق الی عسقلان، فاستقبله جماعة من اللصوص، فقال لهم: خذوا ما معی وخلو سبیلی فابوا ذلک وهموا بقتله، فترجل وقاتل حتی قتل. وسمع هذه المصیبة امراء الشام، فطلبواللصوص، ودفنوا ابا نصر، وصلبوهم عند قبره.
24. واما ابوسلیمان محمد البستی المعروف بالمقدسی وعلی بن هرون الزنجانی وابواحمد النهرجوری والعوفی وزید بن رفاعة فهم حکماء اجتمعوا وصنفوا رسائل اخوان الصفاء والفاظ الکتاب للمقدسی.
25. الحکیم ابوعبداله الناتلی کان حکیما عالما متخلفا، استفاد [70 ر] منه ابوعلی قوانین المنطق، وکان مبرزا فی الالهی.
26. یحیی النحوی الملقب بالبطریق کان من قدماء الحکماء، وکان نصیرانیا فیلسوفا. اراد عامل امیرالمؤمنین علی رضی الله عنه از عاجه عن فارس و تخریب دیره، فکتب یحی قصته الی امیرالمؤمنین وطلب منه الامان. فکتب محمد بن الحنفیة رضی الله عنه له کتاب الامان بامر ابیه رضی الله عنه. وصنف یحیی کتبا، ورد علی افلاطون وارسطو، حتی همت النصاری بقتله، واکثرما اورده الامام الغزالی فی تهافت الفلاسفة من کلام یحیی.
27. یعقوب بن اسحق الکندی کان مهندسا خائضا غمرات العلوم، وله تصانیف کثیرة، وقد جمع فی بعض تصانیفه اصول الشرع والمعقولات. وقیل کان یهود یاثم اسلم، وکان معلم احمد بن المعتصم.
28. ابوزید البلخی کان من حکماء الاسلام وله تصانیف کثیرة فی کل فن.
29. ابوالفرج بن الجاثلیق کان من حکماء بغداد، وله تصانیف کثیرة، وکان ابوعلی یهجر تصانیفه ویقول: من حقه ان یرد علی بایعه ویترک علیه ثمنه. وقیل: ان اباالفرج کان من اولاد فولوس ابن اخت جالینوس الذی بعثه الی عیسی علیه السلام، وصار احدالحواریین.
30. ابوالقاسم الکرمانی جرت بینه وبین ابی علی مناظرة ادت الی سوء الادب، وقال لابی علی لاتقرر ما عندک بتهجین ما عند غیرک، فان الحق ابلج والانصاف لم ینعدم.
31. الحکیم ابوالوفاء ابوزجانی بلغ المحل الاعلی فی الریاضیات والحساب، وکان نقی الجیب من عثرات الدنیا قانعا بما عنده.
32. الحکیم ابوالریحان البیرونی من اجلاء المهندسین، وقد سافر بلاد الهند اربعین سنة، وصنف کتبا کثیره، وله مناظرات مع ابی علی. وبیرون التی هی منشأه بلدة طیبة.
33. الحکیم ابن سیار کان طیبا.
34. الحکیم دینان⁴ در تتمه بیهقی (ص 35) آمده: دیبان. کان طیبا لعز الدولة.
35. ابو سلیمان محمد بن طاهر السجستانی صاحب دیوان⁵ بیهقی ص 26: صوان. الحکمة وله تصانیف کثیرة.
36. الحکیم الصاحب ابوعلی الحسین بن عبدالله بن سینا،⁶ در هامش آمده:

حجة الحق ابوعلی سینا

در شجع آمد از عدم بوجود

در شصا کسب کرد کل علوم

در تکز رفت از ین جهان بدرود.

کان ابوه رجلا من کفاة بلخ، وانتقل الی بخاری فی ایام نوح بن منصور السامانی واشتغل باتصرف، وتزوج امرأة من قریة افشنة. وولد ابوعلی منها بهذه القریة فی صفر سنة سبعین وثلثمائة. وکان شغوفا بشرب الخمر واستفراغ القوی الشهوانیة، وتوسم بخدمة نوح بن منصور، وهو اول حکیم خدم الملوک، وکان الحکماء قبله یترفعون عن ذلک. ولما اضطربت امور السامانیة خرج من بخاری فی زی الفقهاء، ومنه الی نسا وابیورد وطوس، ولم یدخل نیشابور، ثم الی جرجان علی قصد خدمة قابوس، فاخذ قابوس، وحبس، فمضی هو الی دهستان، ورجع الی جرجان، وصنف فیها کتبا کثیرة، ثم انتقل الی الری، واتصل بخدمة السیدة وابنها مجد الدولة، ثم جاء الی قزوین [70 پ] ومنها الی همدان، واتصل بخدمة کذبانویة، ثم اتفقت معرفته مع شمس الدولة وتعلق به، ثم خرج متنکراً ومعه اخوه محمد وابوعبدالله [و] غلمانه فی زی الصوفیة الی اصفهان، وتعلق بخدمة علاء الدولة. وکان ابوعلی قوی المزاج حریصا علی الجماع، فاثر ذلک فی مزاجه، وکان لایحتمی ولایعالج، حتی ضعف، فعراه القولنج، فحقن نفسه فی یوم واحد ثمانی مرات، فتقرح بعض امعائه، وظهر سجح، وظهر به الصرع، فامر یوما باتخاذ دانقین من بزرالکرفس فی جملة ما یحقن به طلبا لکسر الریح، فطرحوا مقدار خمسة دراهم سهواً ام قصداً، فازداد المسجح. وکان یتناول مثرودیطوس لاجل الصرع، فطرح فیه بعض غلمانه شیئاً کثیراً من الافیون وناوله. بسبب انه کان قدخان فی خزائنه، وخاف عاقبته عند برئه. و نقل الشیخ فی المهد من کرج الی اصفهان یمرض یوما و یصح ولایحتمی، ویکثر التخلیط فی امر المجامعة. ثم قصد مع علاء الدولة الی همدان، وعلم ان قوته سقطت، فقال: المدبر الذی لبدنی قد عجز عن تدبیره، فلاینفعنی المعالجة. ثم اغتسل وتاب و تصدق بما معه علی الفقراء ورد المظالم، اعتق غلمانه. وکان یحفظ القرآن، فیختم فی کل ثلثة ایام، الی ان مات یوم الجمعة الاول من رمضان سنة ثمان و عشرین واربعمائة، ودفن بهمدان. وکان عمره ثلثا وخمسین من السنین الشمسیة مع کسر.
37. الحکیم ابوعلی بن الهیثم المصری کان ثانی بطلیموس فی الریاضیات والمعقولات. وهرب من مصر، وجاء الی الشام، فاجری علیه امیر الشام اموالا کثیرة، فلم یقبل، و قال یکفینی قوت یوم.
38. ابو سهل القوهی کان فی ابتداء امره ممن یلعب فی الاسواق بالقواریر، ثم برز فی علم الحیل وجرالاثقال، وتعلم الادب علی کبر سنه وصنف الکتب.
39. ابن اعلم الشریف البغدادی من اولاد جعفر الطیار.
40. ابو الحسن کوشیار الجیلی⁷ در ذخیره خوارزمشاهی گرگانی وقرة العین قاضی اوس از او یاد شده است. کان مهندسا بارزا فی صناعته.
41. الحکیم الادیب ابوالفرج علی بن الحسن کان طبیبا حاذقا.
42. ابو سهل المسیحی کان حکیما طبیبا وکان نصرانی الملة الا انه کان لا یحضر بیع النصاری وله تصانیف کثیرة.
43. ابوزکریا یحیی بن عدی کان حکیما کاملا، هو افضل تلامذة ابی نصر، وله تصانیف کثیرة.
44. الفیلسوف بهمن یار بن مرزبان تلمیذ ابی علی، وکان مجوسی الملة غیر قاصر فی کلام العرب، وکان من بلاد آذر بایجان، وکان بحاثا علی الغوامض.
45. ابو منصور بن زیلا الاصفهانی من خواص تلامذة ابی علی، و قیل: کان مجوسیا، و لم یتحقق، وکان ماهراً فی الموسیقی، عارفا بعلوم الادب والاستیفاء، وله تصانیف.
46. الفقیه الحکیم ابوعبدالله عبد الواحد الجوزجانی کان من خواص خدام ابی علی و ندمائه.
47. ابوعبدالله المعصومی افضل تلامذة ابی علی.
48. ابوالحسن الانباری کان حکیما، وکان الحکیم عمر الخیام یستفید منه. وهو یقررله المجسطی.
49. میمون بی النجیب الواسطی کان حکیما فاضلا یحفظ الشفاء، وقلما یخالط ارباب المال.
50. ابو سهل النیلی النیشابوری کان طبیبا خاذقا عارفا بالحکمة والشعر.
51. ابوالحسن [71 د] من قدماء الحکماء، و من تصانیفه «توبه نامه»⁸ بیهقی ش 59..
52. الحکیم ابوالقاسم الراغب⁹ دریادداشتهای قزوینی (4: 2) سرگذشت او هست. کان من حکماء الاسلام، وهو الذی جمیع بین الشریعة والحکمة فی تصانیفه، وله تصانیف کثیرة.
53. الحکیم ابوالقاسم عبدالرحمن بن علی بن ابی صادق الطبیب نال فی الحکمة واجزائها مرتبة عظیمة، وهو کان نیسابوری الاصل، واختار الانزواء، وکان یقنع من الفواکه بالرایحة، ولایاکل منها.
54. الحکیم ابوعلی النسوی کان من حکماء الری، وله زیج الفاخر وکان ندب عن رای الحکیم ابی البرکات.
55. الدستور الفیلسوف حجة الحق عمر بن ابراهیم الخیامی نیسابوری الاصل، وکان تلو ابی علی فی الحکمة، الا انه سیئ الخلق، وقیل: انه تامل کتابا باصفهان سبع مرات فحفظه. وکان عالما بالفقه والتواریخ وعلم القراءة واجزا الحکمة، الا انه کان ضنینا بالتعلیم.
56. ابوالمعالی عبدالله بن محمد المیانجی الملقب بعین القضاة من تلامذة الخیام والشیخ احمد الغزالی، کان شابا فاضلا عارفا حکیما، صلب بسبب عداوة الوزیر ابی القاسم الانسابادی.
57. الفیلسوف ابو العباس اللوکری کان تلمیذ بهمن یار، ومنه انتشر الحکمة بخراسان، وکف بصره فی شیخوخته، وله تصانیف کثیرة منها بیان الحق و ضمان الصدق.
58. السید الامام محمد بن الادیب الایلاقی، اجتمعت فیه الفضائل باسرها، وله تصانیف کثیرة، وکان تلمیذ الخیامی.
59. القاضی الفیلسوف لسان الحق عمر بن سهلان الساوی سرد الشریعة والحکمة فی نظام، وتوطن بنیسابور، وکان یکتب من کسب یده، یکتب نسخة من کتاب الشفاء بخطه و یبیعه بمائة دینار، وله تصانیف کثیرة.
60. الامام الاجل محمد بن عبدالکریم الشهرستانی، له کتب کثیرة، وکان یهجو رای ابی علی، وهو صاحب کتاب الملل و النحل، وکان مقربا من سریر السلطان الاعظم سنجر وصاحب سره.
61. الحکیم ابن التلمیذ کان له مرسوم ببغداد یزید کل سنة علی عشرین الف دینار، وکان ینفق جمیع ذلک علی طلاب العلم والغرباء، وکان نصرانی الملة.
62. الفیلسوف اوحد الزمان ابوالبرکات بن ملکا البغدادی، له تصانیف کثیرة، عاش تسعین سنة، واصابة الحذام، فعالج نفسه، فصح وعمی، فبقی اعمی مدة حیاته، وفی شهور سنة سبع واربعین وخمسمائة لما اخذ فی مصاف المسترشد والسلطان مسعود وقرب حینه اسلم فی الحال، و کان من قبل یهودیا فنجا من القتل، وخلع عیه السلطان، وحسن اسلامه.
63. الفیلسوف بهاء الدین ابومحمد الخرقی له تصانیف فی علم الهیئة والمعقولات.
64. الحکیم ابوالفتح عبدالرحمن الخازن المروزی، وحصل الحکمة وصنف الزیج المعتبر، و کان نقی الجیب عن الاطماع الخسیسة، وبعث الیه السلطان سنجر الف دینار فرده وقال: لااحتاج الیه.
65. الامام علی بن شاهک الضریر البیهقی اصابة الجدری وهو ابن تسنع سنین، فعمی، وتلعم القرآن، ثم اشتغل بتحصیل العلوم والحکمة بلامرشد واستاد، وکان یقرأ واحد فصلا من المنطق وهو یحفظه و یکرر فیه حتی یقف علی حقائقه، وحصل الطبیعی والالهی والریاضی، واشتغل بالنجوم و الاعمال، واستخرج التقاویم والموالید.[71 پ]
66. الامیر الامام زین الدین اسمعیل بن الحسن الجرجانی صاحب الذخیرة، احیی العلوم بتصانیفه الشریفة، وقد بلغ من العمر اطوریه.
67. الحکیم الفیلسوف المتاله ابوالفتوح یحیی بن امیرک السهروردی المعروف بشهاب المقتول، کان عظیم القدر متوغلافی التاله، سافر الی مراقة، واشتغل علی مجد الدین الجیلی، ومنها الی اصفهان، وقرأ بصائر ابن سهلان علی ظهیر الدین الفارسی، وبعد ذلک صار سیاحا علی ذی الصوفیة، واوقاتا علی ذی الجند ممردا سالکانا سکا، واکثر اوقاته کان یقیم بدیاربکر، واحیانا بالشام والروم. کان سبب قتله انه لما دخل حلب وصاحبها الملک الظاهر بن صلاح الدین یوسف، فامر الملک باجتماع الفقهاء به، والبحث معه، ففعلوا، وغلب علیهم، وصرح بطریق الحکماء، وسفه رای مخالفیهم، فقصدوه ونسبوا الیه اشیاء، وحثوا السلطان علی قتله، فامتنع، فکتبوا الی والده صلاح الدین انه یفسد الدین، فامر ابنه بقتله. والح علیه، فحبسه فی قلعة حب، ثم انه شنقه، وقیل: انه رماه من القلعة، وقیل: بل منع من الطعام فی حبسه حتی مات، وذلک فی سنة سبع وثمانین وخمسمائة.
68. الامام فخر الدین الرازی کان رجلا عالما متبحرا فی جمیع الفنون وکان له قبول عظیم عند الطلان بخوارزم وخراسان، وتوفی فی سنةست و ستمائة بمدینة هراة.
69. قطب الدین المصری کان فاضلا حسن الخلق، صنف کتبا عدة، وکان تلمیذ فخر الدین الرازی، وکان یدرس بنیسابور.
70. افضل الدین محمد بن المرقی القاشی کان فاضلا عالما متالها متوغلا فیه، وله رسائل و تصانیف فی الالهی والطبیعی والطب وغیره، ثم تجرد فی آخر عمره، وانقطع فی جبال قریة من قر قاشان، وتوفی بها فی حدود سنة عشر و ستمائة.
71. الشیخ تاج الدین الارموی کان فاضلا حسن المنظر کبیر النفس متکبراً علی اهل الدنیا متواضعا للفقراء والمساکین.
72. افضل الدین [الـ]ـبامیانی کان عالما حکیما حمید الاخلاق متواضعا جوادا کریما متبحرا فی الحکمة خصوصا فی التنجیم والریاضی، وکان الملوک یعظمونه.
73. کمال الدین ین یونس کان فاضلا علاما متفننا بارعا کاملا متبحرا فی اکثر فنون العلم والحکمة الا انه ماصنف کتابا، وسکن بموصل وتوفی بهاسنة بضع وثلثین و ستمائة.
74. مولانا سلطان العلماء والحکماء نثیر الحق والدین محمد بن محمد الطوسی، کان علامة العالم وافضل اهل زمانه ومن قبله من الحکماء فی کل الفنون، وصنف کتبا و رسائل کثیرة نفیسة فی الحکمة وغیرها ورصد بمحروسة مراغه، واستنبط آلات عدة شریفة، وکان فی خدمته من العلماء و الحکماء و التلامذة جماعة هم افضل اهل زمانهم، منهم: مؤید الدین العرضی الدمشقی، وکان رجلا فاضلا متبحرا فی الهندسة وآلات الرصد، وتوفی بمراغة فجاة فی سنة اربع وستین وستمائة؛ وفخر الدین الخطلاطی، وکان فاضلا طبیبا حاذقا، ونجم الدین القزوینی، وکان فاضلا متبحرا فی اجزاء الحکمة والکلام خصوصا فی المنطق، وله رسائل و شروح عدة؛ وفخر الدین المراغی کان مهندسا فاضلا متبحرا فی العلوم الریاضیة؛ ومحی الدین المغربی [72ر] وکان مهندسا فاضلا متبحرا فی العلوم الریاضیة واعمال الرصد، وافضل تلامذة مولانا نصیرالدین؛ وقطب الدین محمود الشیرازی کان مفیدا ومستفیدا فی خدمتهم، وهو رجل فاضل حسن الخلق والسیرة مبرز متبحر، فی اجزاء الحکمة محقق مدقق؛ ونجم الدین الکاتب البغدادی ایضا من تلامذته، و کان رجلا احسن الخلائق خلقا، وکان فاضلا فی اجزاء الریاضی والهندسة وعلم الرصد وکاتبا وحصورا، وکان فی غایة الجود والکرم والکمال ومولد مولانا نصیر الدین کان بمشهد طوس سنة تسع و تسعین وخمسمائة ونشأ بها، واشتغل بالتحصیل علی خاله، وانتقل الی نیسابور، وبحث مع فرید الدین وافاد¹⁰ گویا: داماد.، وقطب الدین المصری. وانزعج من خروج الکفار الی العراق فاخذ وحبس عند علاء الدین نومسلمان، والمحتشم ناصر الدین عبدالرحیم. وکان له ثمة فراغ عظیم، صنف کتبا کثیرة فی الحکمة هناک، وتوفی فی بغداد بعد فتح تلک القلاع وخلاصة منها، وذلک فی سنة اثنتین و سبعین وستمائة، ودفن فی مشهد موسی بن جعفر رضی الله عنهما.


1. از خلاصة الحیات (ص 287) نسخه ای در دانشگاه بشماره 2590 هست. این هم گفته شود که نام این کتاب باشتباه پیش از «چهار مقاله» یاد شده است.
2. از سمر الفلاسفه (ص 291) نسخه ای هم در دانشگاه بشماره 3/2597 هست. این کتاب در روز آدینه 13 ع 1/1012 برابر با 29 مرداد روز مار اسفند سال 48 جلوس الهی 1603 مسیحی بپایان رسیده است. مؤلف آن بدستور پادشاه از «پادری زیرونمو شویر» در ششماه لاتینی آموخته و این کتاب را که گویا میخواهد خردنامه بنامد روی کتاب «سنت اثنین» و جز آن ساخته است.
3. کلمه «صوان الحکمة» (ص 291) چنانکه از سخنان چلبی در کشف الظنون برمیآید گویا بر هر کتابی در تاریخ حکما اطلاق میشده و تاریخ حکمای صاعد اندلسی وملل و نحل شهرستانی و جز آنها را هم «صوان الحکمة» میگفته اند. گویا نخستین بار سجستانی بکتاب خود این نام را داده است. این کلمه مانند «بیت الحکمة و خزانة الحکمة» باید ترجمه گونه ای از بیبلیوثیکی گرفته از «بیبلیون» (کتاب و «دفتر») و «ثیکی» (خانه و کشو و جعبه) باشد و کلمات «صوات» و «بیت» و «خزانه» برابر با «ثیکی» و «حکمة» با «بیبلیون» .
این عبارت «بیبلیوثیکی» گذشته از کتابخانه بکتاب مبسوط و موسوعه و دائرة المعارف هم گفته می شوده است زیرا دیودروس سیکیلیایی کتابی داشت بنام «کتابخانه تاریخی» با تاریخ عمومی که در چهل دفتر بوده است. همچنین از آپولودروس نحوی آتنی زنده در 150 پیش از مسیح مجموعه ای درباره افسانه های یونان بازمانده است که کهن ترین مجموعه و جنگی است که اکنون در دست هست و بنام «بیبلیوثیکی» خوانده میشود.
از فوتیوس Phptios بطریق قسطنطنیه جنگی بر جای مانده که بنام بیبلیوثیکی یا «Myribiblon» خوانده میشود و در آن گزیده ای از 289 کتاب که او در هنگام سفارت در آور خوانده است آمده و این جنگ در 1601 و 1611 و 1653 بچاپ رسیده است.
کتابهای دیگری هم در لاروس سده 19 باین نام می بینیم.
این را نیز میدانیم که دروه کتابهای جغرافیای عربی را که در بریل در 1894 بچاپ رسیده است المکتبة الجغرافیة العربیة Bibliotheca geographorum arabicorum خوانده اند. مکتبة الحروب الصلیبیة والمکتبة الاندلسیة و المکتبة الصقلیة هم نام کتاب است (معجم المطبوعات ص 1873 و 1784).
گویا کتابی بیونانی در تاریخ حکما بنام بیبلیوثیکی خیلی پیشتر از سجستانی نوشته شده بود یا برخی از کتابهای تاریخ حکما که بدست او رسیده است باین نام هم خوانده میشده و مانا او بپیروی از اینها بکتاب خود نام «صوان الحکمة» داده است. عبارتهای «صواب الحکمة» و «صنوان الحکمة» که در کشف الظنون در برخی از جاها و «دیوان الحکمة» که در کتاب ما آمده است پیداستکه درست نیست.
4. طبقات الامم (ص 294) چنانکه در خود آن یاد شده است (ص 99) در سال 460 تألیف گردید.
5. از تعبیری که مؤلف این مختصر از خواجه طوسی میکند چنین می پندارم که شاید آن از ابن الفوطی نگارنده تلخیص مجمع الاداب فی معجم الاسماء علی معجم الالقاب باشد چه مشابهتی میان عبارات آن و این تلخیص هست.