استاد حسین علی محفوظ از دانشمندان بزرگ و پژوهشگران برجسته حوزه میراث اسلامی در بغداد، عضو فرهنگستان زبان روسیه، دارنده اولین دکتری زبان فارسی در دانشگاه تهران، دارنده نشان طلایی اقبال، عضو مجمع زبان عربی قاهره، عضو مجمع علمی هند و انگلیس و ... و دارای ده ها عنوان علمی دیگر و مسلط به چندین زبان خارجی، شخصیتی ممتاز بود که در سن ۸۳ سالگی در بغداد، اول بهمن ماه امسال درگذشت. متأسفانه با وجود توجهی که از طرف ایشان به ایران و زبان فارسی بود و کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بغداد را خود او تأسیس کرده بود، پس از درگذشتش در این روزهای اخیر حرکتی در قدردانی از ایشان انجام نشد. به گرامی داشت این استاد فرزانه، متنی که تحت عنوان نام ایشان در جلد هفتم دانشنامه ادب فارسی به چاپ رسیده است، در فصل و وصل کاتبان منتشر میشود.
محفوظ (mah.fuz)، حسین فرزند علی فرزند محمد جواد فرزند موسی فرزند حسین آل محفوظ وشاحی اسدی کاظمی، کاظمیه ۱۳۴۴ق/۱۹۲۶ م ـ، ادیب و فارسی پژوه عراقی. از دانشمندان و پژوهشگران شیعه است. تبارش به محفوظ بن وشاح بن محمد حلی شاعر(ـ ۶۹۰ق) می رسد. خاندان وی در علم و فقاهت در عراق و لبنان شناخته بوده اند. در ۱۳۵۵ ق پدرش در گذشت. دانش های ابتدایی را در زادگاهش فرا گرفت. سپس فقه، کلام، تفسیر، فلسفه، و علوم حدیث را در خانه اش آموخت. در ۱۹۴۸ م از دانش سرای عالی تربیت معلم بغداد در رشته زبان عربی دانشنامه کارشناسی گرفت. در همان سال به ایران رفت و در ۱۹۵۳ م دانشنامه کارشناسی ارشد و در ۱۹۵۵ م با نوشتن پایان نامه ای با عنوان متنبی و سعدی از دانشگاه تهران دانشنامه دکتری در رشته ادبیات فارسی گرفت. چندی در برخی دانشگاه های ایران به تدریس پرداخت. در ۱۳۷۳ ق به اصفهان رفت و در این سفر با میرزا محمد علی معلم حبیب آبادی، مؤلف مکارم الآثار (ـ ۱۳۹۶ق) دیدار کرد. سپس به عراق بازگشت و در دانشگاه بغداد به تدریس سرگرم شد. وی از دانشمندانی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی، مؤلف الذریعه (ـ ۱۳۸۹ق)، سید صادق هندی، شیخ فرج قطیفی (ـ ۱۳۹۸ق)، سید عبد الکریم علی خان، سید محمد مهدی اصفهانی (ـ ۱۳۹۱ق)، سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ـ۱۴۱۱ق) و بسیاری دیگر اجازه روایت گرفت. او در انجمن های ادبی تهران (۱۹۵۲م )، انجمن شاهی آسیایی لندن (از ۱۹۵۴ م)، فرهنگستان زبان عربی در قاهره (از ۱۹۵۶م)، فرهنگستان علمی هند (از ۱۹۷۶م)، انجمن زبان شناسان ترک در آنکارا و انجمن تاریخ شناسان کابل عضویت داشت. وی در دانشگاه سن پترزبورگ نیز زبان های فارسی و عربی تدریس کرده است. حسین محفوظ در بسیاری از کنگره های علمی، ادبی و شرق شناسی شرکت جسته است که یکی هزاره شیخ مفید (ـ ۴۱۳ق) در قم در فروردین ۱۳۷۲ ش بود. او کتابخانه معتبری در کاظمیه بنیاد گذاشته است. از آثارش: موسعة العتبات المقدسة؛ آراء حمزة بن الحسن الاصفهانی (بغداد، ۱۹۶۴م)؛ ابن الکوفی (بغداد، ۱۹۶۱م)؛ اثر جغرافی طبغرافی صفة بلاد العرب لمؤلف عراق قبل عشرة قرون (بغداد، ۱۹۶۵م)؛ اثر اللغة العربیة فی اللغة التاجیکیة (بغداد، ۱۹۶۴ ـ ۱۹۶۵م)؛ احادیث النبی و الائمة اهل البیت اربعون حدیثاً فی التجارة (بغداد، ۱۹۶۸م)؛ ادب النیروز (بغداد، ۱۹۶۶م)؛ تصحیح و چاپ کتاب الادوار فی الموسیقی صفی الدین عبدالمؤمن ارموی (بغداد، ۱۹۶۱م)؛ علی بن ابی طالب المسلم الکامل؛ الشیخ الطوسی؛ الوفاق بین المذاهب الاسلامیة؛ معجم التراث؛ علم المخطوطات؛ رسالة الخط؛ شعراء الکاظمیة؛ دیوان شعر؛ یواقیت الوشاح؛ چاپ اربعون حدیثاً نوشته حسینی حارثی عاملی (تهران، ۱۹۵۷م)؛ الالفاظ الترکیة فی اللهجة العراقیة (بغداد، ۱۹۶۴م)؛ چاپ امهات النبی ابن حبیب بغدادی (بغداد، ۱۹۵۲م)؛ البیان فی الالفاظ المتداولة بین الفقهاء (بغداد، ۱۹۶۹م)؛ تاریخ الشیعه (بغداد، ۱۹۵۸م)؛ تاریخ العلاقات بین العراق و الاتحاد السوفیتی (بغداد، ۱۹۵۹م)؛ چاپ تلخیص البیان فی مجازات القرآن از شریف رضی با همکاری سید محمد مشکوة (تهران، ۱۹۵۳م/۱۳۸۱ق)؛ حمزة بن الحسن الاصفهانی، سیرته و آثاره و آراؤه فی اللغة و الادب والبلدان (بغداد، ۱۹۶۴م)؛ خزانة الدکتور حسین علی محفوظ بالکاظمیة فی العراق (قاهره، ۱۹۶۰م)؛ خزائن کتب الکاظمیة قدیماً و حدیثاً (بغداد، ۱۹۵۹م)؛ چاپ دیوان ابن سینا (تهران، ۱۹۵۷م)؛ چاپ رسالة الفراسة از ابن خوام بغدادی (تهران، ۱۹۵۴م)؛ چاپ رسالة فی تحقیق لفظ الزندیق ابن کمال پاشا (بغداد، ۱۹۶۲م)؛ چاپ رسالة فی الهدایة و الضلالة از صاحب بن عباد (تهران، ۱۹۵۵م)؛ سعدی الشیرازی خریج بغداد فی العصر العباسی الاخیر (بغداد، ۱۹۶۳م)؛ سیرة الشیخ احمد الاحسائی (بغداد، ۱۹۵۷م)؛ سیرة الشیخ الکلینی (تهران، ۱۹۵۵م) چاپ شرع عینیة ابن سینا از نعمت الله جزایری (تهران، ۱۹۵۴م)؛ چاپ شعر بدر الدین یوسف بن لؤلؤ الذهبی (بغداد، ۱۹۶۸م)؛ الشیخ محمد عیاد الطنطاوی (بغداد، ۱۹۶۴م)؛ چاپ صحیفة الرضا (تهران، ۱۳۷۷ق)؛ چاپ الصحیفة السجادیة (بغداد، ۱۹۶۷م)؛ چاپ طب روحانی و توسل به اهل بیت (ع) (تهران ۱۳۷۷ق)؛ چاپ طبقة من اعلام بغداد فی القرن سابع للهجرة با همکاری دیگران (بغداد، ۱۹۶۳م)، چاپ عراقیات الکاظمی (بغداد، ۱۹۶۰م)؛ العلامات الرموز عند المؤلفین العرب قدیماً و حدیثاً (بغداد، ۱۹۶۴م)؛ چاپ غایة الوصول فی مدح الرسول از خالدی (تهران، ۱۳۷۳ق)؛ چاپ فتیا فقیه العرب نوشته ابن فارس (دمشق، ۱۹۵۸م)؛ فضولی البغدادی (بغداد، ۱۳۷۸ق)؛ الفیروزآبادی و القاموس (بغداد، ۱۹۶۱م)؛ چاپ القصیدة المزدوجة از علی بن جهم (بغداد، ۱۹۶۲م)؛ کتب خطی فارسی در کتابخانه موزه عراق در بغداد به فارسی (تهران، ۱۹۵۵م)؛کتب خطی فارسی در موسل به فارسی (تهران، ۱۹۵۳م)؛ چاپ الکلم والحکم مقامات ادبیة از صدر الافاضل (تهران، ۱۹۵۷م)؛ کلید زبان کسروی به فارسی (تهران، ۱۹۵۴م)؛ مآخذ فضولی البغدادی من المعانی العربیة (بغداد، ۱۹۶۷م)؛ المتنبی و سعدی به فارسی و عربی که درباره تأثیر فرهنگ عربی در آثار سعدی شیرازی است (تهران، ۱۹۵۷م)؛ المخطوطات العربیة فی باکو که در بغداد به چاپ رسیده است؛ المخطوطات العربیة فی العراق (بغداد، ۱۹۵۹م)؛ مخطوطات مهدی بیانی فی طهران (قاهره، ۱۹۶۱م)؛ چاپ مزیة اللسان الفارسی علی سائر الالسنة ما خلا العربیه از ابن کمال پاشا (تهران، ۱۹۵۳م)؛ قاموس الموسیقی العربیة (بغداد، ۱۹۶۴و ۱۹۷۷م)؛ چاپ مقدمة الروضة من کتاب الکافی للکلینی (تهران، ۱۳۷۷ق)؛ من شعر فضولی که ترجمه برخی اشعار فضولی بغدادی است و در بغداد چاپ شده است؛ المنتخب من ادب البحرین (تهران، ۱۹۵۵م)؛ چاپ موالات السید یحیی ابن الورد (بغداد، ۱۹۶۸م)؛ النابغة البحرانی (بغداد، ۱۹۶۹م)؛ چاپ نخبة سمیعی که گزیده آثار حسین سمیعی به فارسی و عربی است (تهران، ۱۹۵۴م)؛ تصحیح و چاپ نزهة الغری فی تاریخ النجف از محمد بن عبود الکوفی، با همکاری دیگران (نجف، ۱۹۵۲م)؛ نفائس المخطوطات العربیة فی ایران (قاهره، ۱۹۵۷م)؛ النوروز فی الادب العربی که در بغداد به چاپ رسیده است؛ تقریب العامیة من الفصحی (بغداد، ۱۹۷۹م)؛ الحدود و الحقائق فی شرح الالفاظ المصطلحة بین المتکلمین من الامامیة که پژوهشی در اثری از بریدی آمدی است (بغداد، ۱۹۷۰م)؛ الفارابی فی المراجع العربیة (بغداد، ۱۹۷۵م)؛ فهرس مخطوطات کلیة الآداب فی جامعة بغداد با همکاری دیگران که جلد یکم آن در ۱۹۷۷م در بغداد منتشر شده است، قواعد الفارسیة با همکاری دیگران (نجف، ۱۹۷۳م)؛ مختارات من الحماسة الاخوانیة (بغداد، ۱۹۸۹م)؛ مصادقة الاخوان لابن بابویه القمی (بغداد، ۱۹۷۶م)؛ المصطلحات المعماریة فی التراث العربی (بغداد، ۱۹۷۸م)؛ المصطلحات الموسیقیة فی التراث العربی (بغداد، ۱۹۷۸م)؛ مؤلفات الفارابی (بغداد، ۱۹۷۵م)، حیاة الشریف الرضی. مقالات: «آثار حبیش التفلیسی الحکیم الطبیب اللغوی المنسی» (مجمع دمشق، جلد پنجاهم، ۱۹۷۵م، صص ۳۹۲ ـ ۴۰۶)؛ «اثر اللغة العربیة فی الشعوب الشرقیة و الاعلام و اللهجات فی ایران و ترکیة و الهند» (المورد، جلد نهم، شماره ۴، زمستان، ۱۹۸۰م، صص ۲۱۵ ـ ۲۳۱)؛ «شعر فارسی جلال الدین دوانی المتوفی ۹۰۸ هـ علی النسخة الوحیدة المحفوظ فی خزانة الدکتور حسین علی محفوظ المخطوطة سنة ۱۰۵۸هـ المنقولة من خط الشاعر» (آداب بغداد، شماره ۱۶، ۱۹۷۳م، صص ۴۳ ـ ۷۳)؛ «الشیخ الطوسی» (رسالة الامام، سال پنجم، شماره های ۱ و ۲ ، مارس ۱۹۷۱م، صص ۸۶ ـ ۱۰۲)؛ «قواعد امثلة فارسیة، تألیف حافظ محمد مراد النقشبندی الاستانبولی» (آداب بغداد، شماره ۱۸، ۱۹۷۴م، صص ۳۳۵ ـ ۳۵۶)؛ «الرودکی اقدم الشعراء البارزین فی الادب الفارسی» (الدراسات الادبیة، سال دوم، شماره ۲، تابستان ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م، صص ۱۶۰ ـ ۱۶۴).

منابع: اعلام العراق الحدیث، ۱/۲۸۷ـ ۲۸۸؛ چهل مقاله، رضای استادی، ۳۹۵؛ الذخائر الشرقیة، ۱/۶۶۴،۶۷۳،۶۸۹؛ الذریعه، ۹/۲۴۹؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، ۴/۳، ۴۵؛ فهرست مشخصات کتابشناسی پایان نامه های دکتری دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۲۶؛ متنبی و سعدی؛ معجم الدباء من العصر الجاهلی حتی سنة ۲۰۰۲ م، ۲/۲۱۷ـ ۲۱۹؛ معجم الشعراء من العصرالجاهلی حتی سنة ۲۰۰۲م، ۲/۱۱۴ـ۱۱۵؛ معجم المؤلفین العراقیین، ۱/۳۴۹؛ ۲/۲۷۴ـ۲۷۵؛ مجعم المؤلفین و الکتاب العراقیین، ۲/۲۷۴ـ۲۷۶؛ معجم مؤرخی الشیعة، ۱/۲۸۹ـ۲۹۱؛ مکارم الآثار، ۷/۲۴۰۱ـ ۲۴۰۳؛ المنتخب من اعلام الفکر والادب، ۱۲۸ ـ ۱۲۹؛ موسوعة اعلام العراق فی القرن العشرین، ۱/۵۶؛ نقباء البشر، ۱/۳۴۲؛ حسین علی محفوظ، «الرودکی اقدم الشعراء البارزین فی الادب الفارسی»، الدراسات الدبیة، سال دوم، شماره ۲، تابستان ۱۳۳۹ش/۱۹۶۰م، صص ۱۶۰ـ ۱۶۴؛ یوسف حسین بکار، «زبان و ادبیات فارسی در کشورهای عربی»، سخن، دوره بیست و ششم، شماره ۹، شهریور ۱۳۵۷ش، صص ۹۷۶ـ۹۹۲.
حمیدیان


نمونه دستخط و مهر استاد حسین علی محفوظ


يكشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۸۷ ساعت ۳:۴۰