در کتابخانه آستان قدس رضوی نزدیک به چهار هزار و پانصد قرآن خطی وقفی وجود دارد، که بعضی از آنها از نفائس و نوادر عالم هنرست. این مقاله را استاد احمد گلچین معانی در حدود چهل سال پیش از این درباره قدیمیترین قرآن وقفی که در میان مخطوطات این کتابخانه مشاهده کرده است نگاشته است.
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/1.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
در کتابخانه آستان قدس رضوی نزدیک به چهار هزار و پانصد قرآن خطی وقفی وجود دارد، که بعضی از آنها از نفائس و نوادر عالم هنرست. در حدود دویست جلد از این قرآنها که اهمیت تاریخی و یا ارزش هنری بیشتری داشته بدست بنده گلچین شده و در تالار سابق تشریفات که بر حسب امر جناب باقر پیرنیا نیابت تولیت عظمی و استاندار خراسان به گنجینه قرآن اختصاص یافته است، در ویترین‌های مخصوص به نمایش گذارده شده و هر کدام یک کارت شناسایی دارد.
فهرست توصیفی و تفصیلی قرآنهای مزبور را نیز نوشته‌ام تا به عنوان راهنمای گنجینه‌ی قرآن چاپ شود.
قرآنهای منسوب به ائمه که درین گنجینه هست تاریخ وقف آنها از زمان شاه عباس اول صفوی است مانند قرآن منسوب به خط امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) و آخرین آنها منسوب به خط علی بن موسی‌الرضا (ع) است که آنرا اعلیحضرت همایون محمد رضا شاه پهلوی آریا مهر وقف فرموده‌اند، و همه‌ی آنها بتدریج در مجله‌ی آستان قدس معرفی شده است.
قدیمیترین قرآن وقفی این کتابخانه که نزدیک به هزار سال از تاریخ وقف آن می‌گذرد به مشخصات ذیل است:
قرآن شماره (96) جزء سیزدهم است از آغاز آیهی پنجاه و سوم سوره‌ی یوسف تا پایان سوره‌ی ابراهیم.
خط کوفی دوره‌ی تکامل با اعراب و اعجام و شد و مد و تنوین، نشانها ترنج زرین، سر سوره‌ها تاج نشان، اسامی سور به زر تحریر دار، هر صفحه چهار سطر، اندازه مسطر 5/5×3/4 سانتیمتر، 142 ورق به قطع 7/10×8/7 سانتیمتر، جلد چرمی نوساز.
واقف: ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر، تاریخ وقف: ربیع الاول سال 393 هجری، نام واقف و تاریخ وقف در پشت صفحه‌ی اول به عبارت ذیل مرقوم است:
«سبله ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر علی المشهد بطوس فی شهر ربیع الاول سنة ثلث و تسعین و ثلثمائه ابتغاء لوجه الله و طلباً لمرضاته لا یباع و لا یوهب و لا یورث غفرالله و لوالدیه»
و این شخص ابوالقاسم منصور بن ابی الحسین محمد بن ابی منصور کثیر بن احمد است که مولد او هرات و جد وی احمد از مردم قاین بوده و پدرش ابی الحسین کثیر وزارت سامانیان را داشته واصمعی شاعر او را مدح گفته است.
ابوالقاسم منصور نیز در زمان سلطان محمود غزنوی وزیر و صاحب دیوان عرض بوده و بعهد سلطان مسعود به روایت بیهقی: «به دیوان عرض می‌نشست و امیر مسعود در باب لشکر با وی سخن میگفت» و سپس صاحب دیوان خراسان گردید.<sup>(1)</sup>
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/2.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/3.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
قرآن دیگری که تاریخ وقف آن بیست و هشت سال مؤخر از قرآن نخستین است مشخصاتش اینست:
شماره (1501) جزء هشتم، از آغاز آیه 111 سوره انعام است تا اواسط آیهی 86 از سوره اعراف. و از یک جزء دو آیه و نیم کم دارد. یک ورق از میان آن نیز افتاده است.
خط کوفی دوره تکامل و نزدیک به نسخ، کاغذ حنایی ضخیم، سر سوره ندارد، نشانها تجربی، نام جلاله به زر تحریر دار، کاتب ابوالبرکات.
هر صفحه شش سطر، اندازه مختلف و بطور متوسط 11×5/6 سانتیمتر، 54 ورق مقطع 3/18×5/11 سانتیمتر، جلد چرمی نوساز. وقفی ابوعلی بن حسوله در رمضان 421 هجری. نام واقف و تاریخ وقف در پشت صفحه اول چنین مسطورست:
«وقف مؤود و سبیل مخلد وقفه و سبله کاتبه ابوالبرکات علی مشهد الامام ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام ابتغاء لمرضات الله عزوجل و طلباً لثوابه و سلمه ابی علی بن حسوله علی ان یکون فی یده لا یخرج من القبة و المسجد و ذلک فی شهر رمضان سنة احدی و عشرین و اربعمائه»
و این ابوعلی بن حسوله که ثعالبی در تتمة الیتیمه و با خزری در دمیة القصر شرح حالش را بقلم آورده و هر دو با وی معاصر بوده‌اند وزیری دانشمند و شیعی بوده، مدتها دیوان رسایل مجدالدوله‌ی دیلمی را در عهده داشته، و در سال 420 هجری که سلطان محمود غزنوی بر ری مستولی گشته او را گرامی داشته و با خود به غزنین برده و دبیری فرموده، و در زمان سلطنت سلطان مسعود بار دیگر دیوان رسایل ری به وی واگذار شده، و عمری دراز یافته است.
صفدی در کتاب الوافی بالوفیات سال فوتش را 450 هجری ضبط کرده و معاصرانش کنیه و لقب و نام و نسب او را «ابوالعلاء صفی الحضرتین محمد بن علی بن حسول» نوشته‌اند. <sup>(2)</sup>
در صفحه‌ی آخر این قرآن بیتی به لهجه‌ی رازی نوشته شده و مصراع اولش را که توانسته‌ام بخوانم اینست: «ای هرک ببرده این کراسه»
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/4.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/5.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
___________________
<div style="font: 11px tahoma; color: navy;">
1 . نقل به اختصار از لغت نامه . (ص 773 ـ 775).
2 . نقل به اختصار از تاریخ بیهق (ص 111) و حواشی راحة الصدور (ص 480 ـ 482) و کتاب النقض (ص 212 ـ 213).
</div>
در کتابخانه آستان قدس رضوی نزدیک به چهار هزار و پانصد قرآن خطی وقفی وجود دارد، که بعضی از آنها از نفائس و نوادر عالم هنرست. در حدود دویست جلد از این قرآنها که اهمیت تاریخی و یا ارزش هنری بیشتری داشته بدست بنده گلچین شده و در تالار سابق تشریفات که بر حسب امر جناب باقر پیرنیا نیابت تولیت عظمی و استاندار خراسان به گنجینه قرآن اختصاص یافته است، در ویترین‌های مخصوص به نمایش گذارده شده و هر کدام یک کارت شناسایی دارد.
فهرست توصیفی و تفصیلی قرآنهای مزبور را نیز نوشته‌ام تا به عنوان راهنمای گنجینه‌ی قرآن چاپ شود.
قرآنهای منسوب به ائمه که درین گنجینه هست تاریخ وقف آنها از زمان شاه عباس اول صفوی است مانند قرآن منسوب به خط امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) و آخرین آنها منسوب به خط علی بن موسی‌الرضا (ع) است که آنرا اعلیحضرت همایون محمد رضا شاه پهلوی آریا مهر وقف فرموده‌اند، و همه‌ی آنها بتدریج در مجله‌ی آستان قدس معرفی شده است.
قدیمیترین قرآن وقفی این کتابخانه که نزدیک به هزار سال از تاریخ وقف آن می‌گذرد به مشخصات ذیل است:
قرآن شماره (96) جزء سیزدهم است از آغاز آیهی پنجاه و سوم سوره‌ی یوسف تا پایان سوره‌ی ابراهیم.
خط کوفی دوره‌ی تکامل با اعراب و اعجام و شد و مد و تنوین، نشانها ترنج زرین، سر سوره‌ها تاج نشان، اسامی سور به زر تحریر دار، هر صفحه چهار سطر، اندازه مسطر 5/5×3/4 سانتیمتر، 142 ورق به قطع 7/10×8/7 سانتیمتر، جلد چرمی نوساز.
واقف: ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر، تاریخ وقف: ربیع الاول سال 393 هجری، نام واقف و تاریخ وقف در پشت صفحه‌ی اول به عبارت ذیل مرقوم است:
«سبله ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر علی المشهد بطوس فی شهر ربیع الاول سنة ثلث و تسعین و ثلثمائه ابتغاء لوجه الله و طلباً لمرضاته لا یباع و لا یوهب و لا یورث غفرالله و لوالدیه»
و این شخص ابوالقاسم منصور بن ابی الحسین محمد بن ابی منصور کثیر بن احمد است که مولد او هرات و جد وی احمد از مردم قاین بوده و پدرش ابی الحسین کثیر وزارت سامانیان را داشته واصمعی شاعر او را مدح گفته است.
ابوالقاسم منصور نیز در زمان سلطان محمود غزنوی وزیر و صاحب دیوان عرض بوده و بعهد سلطان مسعود به روایت بیهقی: «به دیوان عرض می‌نشست و امیر مسعود در باب لشکر با وی سخن میگفت» و سپس صاحب دیوان خراسان گردید.<sup>(1)</sup>
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/2.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/3.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
قرآن دیگری که تاریخ وقف آن بیست و هشت سال مؤخر از قرآن نخستین است مشخصاتش اینست:
شماره (1501) جزء هشتم، از آغاز آیه 111 سوره انعام است تا اواسط آیهی 86 از سوره اعراف. و از یک جزء دو آیه و نیم کم دارد. یک ورق از میان آن نیز افتاده است.
خط کوفی دوره تکامل و نزدیک به نسخ، کاغذ حنایی ضخیم، سر سوره ندارد، نشانها تجربی، نام جلاله به زر تحریر دار، کاتب ابوالبرکات.
هر صفحه شش سطر، اندازه مختلف و بطور متوسط 11×5/6 سانتیمتر، 54 ورق مقطع 3/18×5/11 سانتیمتر، جلد چرمی نوساز. وقفی ابوعلی بن حسوله در رمضان 421 هجری. نام واقف و تاریخ وقف در پشت صفحه اول چنین مسطورست:
«وقف مؤود و سبیل مخلد وقفه و سبله کاتبه ابوالبرکات علی مشهد الامام ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام ابتغاء لمرضات الله عزوجل و طلباً لثوابه و سلمه ابی علی بن حسوله علی ان یکون فی یده لا یخرج من القبة و المسجد و ذلک فی شهر رمضان سنة احدی و عشرین و اربعمائه»
و این ابوعلی بن حسوله که ثعالبی در تتمة الیتیمه و با خزری در دمیة القصر شرح حالش را بقلم آورده و هر دو با وی معاصر بوده‌اند وزیری دانشمند و شیعی بوده، مدتها دیوان رسایل مجدالدوله‌ی دیلمی را در عهده داشته، و در سال 420 هجری که سلطان محمود غزنوی بر ری مستولی گشته او را گرامی داشته و با خود به غزنین برده و دبیری فرموده، و در زمان سلطنت سلطان مسعود بار دیگر دیوان رسایل ری به وی واگذار شده، و عمری دراز یافته است.
صفدی در کتاب الوافی بالوفیات سال فوتش را 450 هجری ضبط کرده و معاصرانش کنیه و لقب و نام و نسب او را «ابوالعلاء صفی الحضرتین محمد بن علی بن حسول» نوشته‌اند. <sup>(2)</sup>
در صفحه‌ی آخر این قرآن بیتی به لهجه‌ی رازی نوشته شده و مصراع اولش را که توانسته‌ام بخوانم اینست: «ای هرک ببرده این کراسه»
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/4.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
<img src="http://www.kateban.com/reports/images/33/5.gif" alt="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" title="قدیمیترین قرآن وقفی در کتابخانه‌ی آستان قدس" />
___________________
<div style="font: 11px tahoma; color: navy;">
1 . نقل به اختصار از لغت نامه . (ص 773 ـ 775).
2 . نقل به اختصار از تاریخ بیهق (ص 111) و حواشی راحة الصدور (ص 480 ـ 482) و کتاب النقض (ص 212 ـ 213).
</div>
شنبه ۲ شهريور ۱۳۸۷ ساعت ۴:۳۱
