آمار بازدید
بازدیدکنندگان تا کنون : ۳۱٫۵۹۹ نفر
بازدیدکنندگان امروز : ۰ نفر
تعداد یادداشت ها : ۳۱
بازدید از این یادداشت : ۷۱۷

پر بازدیدترین یادداشت ها :
کتابشناسی فرق و ادیان
محمدتقی دانش‌پژوه
فهرستی که از کتب تاریخ فرق و ادیان در اینجا می بینیم نمونه کوچکی از کار بسیار بزرگ و سودمندی است که دانشمندان اسلامی در این زمینه انجام داده اند افسوس که بر اثر بد حادثه های گوناگون بسیاری از این آثار از میان رفته است.
فهرستی که از کتب تاریخ فرق و أدیان در اینجا می بینیم نمونه کوچکی از کار بسیار بزرگ و سودمندی است که دانشمندان اسلامی در این زمینه انجام داده اند افسوس که بر اثر بد حادثه های گوناگون بسیاری از این آثار از میان رفته است.
آیین في المقالات: جیهانی، شهرستانی در الملل و النحل فصلی درباره آیین زردشتی از او آورده است (ابن ندیم ۱۹۸ ـ ۴۷۳ـ یادداشتهای قزوینی ۲: ۲۰۲ ـ فهرست دانشگاه از نگارنده ۴: ۶۲۳).
الاثار الباقیة عن القرون الخالیه: بیرونی، چاپ لایبستیک در ۱۹۲۳ و چاپ شده در Documenta Islamica Inedita در برلین در ۱۹۵۲.
الاداب و الأمثال علی مذاهب الفرس والروم والعرب: ابوالحسن علی بن ربن طبری، از اوست الرد علی اصناف النصاری و فردوس الحکمة که در سال سوم خلافت متوکل عباسی (۲۳۲ ـ ۲۴۷) در ۲۳۴ (۸۵۰) ساخته است.
(ابن ندیم ۴۳۹ و ۴۱۲ ـ الدین والدولة ۸۶ و ۹۳ ـ دیباچة فردوس الحکمة تتمة صوان الحکمة)
آراء العرب و أدیانها: ابوعبدالله حسین بن محمد بن جعفر بن حسن بن محمد بن حسین خالع رافقی بغدادی، شاعر ادیب نحوی (روز شنبه ۱ ج ۱ ـ ۳۳۳ ـ روز دوشنبه ۱۰ شعبان ۴۲۲) که شاگرد ابوعلی فارسی و سیرافی بوده و با سیف الدوله برخورد کرده و خطیب بغدادی از او حدیث روایت کرده است.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه (۲: ۳۸۱ و ۴۵۵) در انجا که از أدیان عربی بحث کرد و از کتاب خالع هم یاد نموده است و باید از این کتاب بهره برده باشد.
(نجاشی ۵۱ ـ فهرست ابن ندیم ۲۴۰ ـ تاریخ بغداد ۸: ۱۰۵ ـ بغیة الوعاة ۲۳۵ ـ لسان المیزان ۲: ۳۱۰ ـ مامقانی ۱: ۳۴۱ ـ استرابادی ۱۱۶)
الآراء و الدیانات یا الآراء في نقض الفلسفة والدیانات: ابو محمد حسن بن موسی نوبختی در گذشته میان سالهای ۳۰۰ و ۳۱۰ که بپایان نبرده بود و نجاشی (ص ۴۵) آنرا نزد مفید خوانده است. مسعودی در مروج الذهب (۷: ۱۵۷)و التنبیه و الاشراف (ص ۳۹۶) و ابن جوزی در تلبیس ابلیس چندین جا و ابن تیمیه در الرد علی المنطقیین (ص ۳۳۷) و منهاج السنة (۱: ۱۶ و ۲۰۳ و ۳: ۷۲) و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (۱: ۱۷ و ۱۶۹ و ۱۷۰ چاپ ایران) و سیوطی در جهد القریحة (۳۲۵) و ابن نباته در سرح العیون (ص ۱۹۸) و ابن طاوس در فرج المهموم (ص ۱۲۱) بندهایی از آن آورده اند و ابن طاوس می گوید که نسخه آن اکنون نزد من هست.
از اوست الرد علی فرق الشیعة ما خلا الامامیة و الرد علی الغلاة و غیرهم من الباطنیة که مسعودی آنرا داشته (التنبیه ص ۳۴۳) و خطیب بغدادی (۶: ۳۷۸) بندی از آن آورده همانکه در لسان المیزان (۱: ۳۷۲) و در تلبیس ابن جوزی (ص ۹۷) هم آمده است. و از اوست فرق الشیعة که شاید همان باشد که بچاپ رسیده است همچنین ردهایی بر منجمان و وافقیان و مجسمان و غالیان و منطقیان و دیگران.
(نجاشی ۴۶ ـ فهرست طوسی ش ۱۵۰ ـ الرجال طوسی ۴۶۲ ـ معالم ش ۱۷۸ ـ ابن داود ۱۱۸ ـ خلاصه ۳۹ ـ امل الامل ۴۶۹ ـ فهرست ابن ندیم ۲۵۱ ـ منتهی المقال ۱۰۵ ـ تفرشی ۹۹ ـ استرابادی ۱۰۸ ـ مامقانی ۱: ۳۱۱ ـ مروج الذهب ۷: ۱۵۷ و ۱۵۸ ـ التنبیه و الاشراف ۳۴۳ ـ عیون الانباء ۲: ۲۱۶ المنیة والامل ۶۲ ـ خاندان نوبختی فهرست نامها ـ دیباچه نگارنده بر مختصر في ذکر بعض الحکماء الیونانین و الملیین چاپ شده در دوره ۷ فرهنگ ایران زمین ص ۲.)
ابکار الافکار: سیف الدین ابوالحسن علی آمدی در گذشته ۶۳۱ (قفطی ۲۴۰ ـ فهرس المخطوطات المصورة ۱: ۱۱۴)
اخبار خراسان که در آن از آیین سمنیان یاد شده است (ابن ندیم ۴۸۴).
اخبار المعتزلة و شئ من مجالسهم و الاوائل: در ۱۵۰ برگ که درآن گزارش ایران باستان (اخبار الفرس القدماء) و داستان اهل العدل و التوحید آمده است.
اخبار الوکلاء الاربعة یا اخبار الابواب: ابوالعباس احمد بی علی بن عباس بن نوح سیرافی بصری استاد نجاشی و زنده در ۴۷۸ (الغیبة طوسی ص ۲۴۱) که در زمان شیخ طوسی در گذشته است (نجاشی ۶۳ ـ فهرست طوسی ش ۱۰۷ ـ رجال طوسی ۴۵۶ ـ معالم ش ۱۰۵ ابن داود ۴۲۴ ـ خلاصه ۱۸ ـ استرابادی ۳۹ و ۴۷ مامقانی ۱: ۷۲).
اختلاف اصول المذهب: (من اهل الحق و اصحاب التقلید والاجماع و القیاس و الاستدلال والاجتهاد الرای) و قاضی ابو حنیفه نعمان قیروانی مغربی در گذشته ۳۶۳ اختلاف اصول المذهب (من اهل الحق ... الرای): قاضی ...(فهرست مجدوع ۱۱۷ ـ ایوانف ش ۷۳).
ادیان العرب و اسواق العرب و اصنام العرب و انساب الامم و کتاب الکهان و کتاب الجن: ابو المنذر هشام بن محمد بن السائب کلبی متکلم شیعی نسابه و شاگرد امام صادق و در گذشته ۲۰۶ که بیش از صد و پنچاه کتاب دارد.
(ابن ندیم ۱۴۰ ـ شهرستانی ۳: ۳۱۶ ـ نجاشی ۳۰۵ـ خلاصه ۱۷۹ ـ ابن داود ۳۶۸ ـ ابن ابی الحدید ۲: ۳۸۱ و ۳۵۴ که گویا از کتاب او گرفته باشد همچنین شهرستانی ـ استرابادی ۳۶۷ ـ مامقانی ۳: ۳۰۳ ـ لسان المیزان ۶: ۱۹۶.
أدیان العرب والأصنام: جاحظ (مناظرات رازی که می نویسد مدرک شهرستانی بوده است مقدمة کتاب الحیوان ـ حیات الحیوان دمیری که در ان از الأصنام او یاد شده است)
الأدیان و الملل: سید شریف ابوالفتح عبیدالله بن ابی الحسن موسی بن نقیب ابی عبدالله احمد بن ابی علی محمد اعرج بن احمد بن ابی جعفر موسی مبرقع بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر صادق.
(اسماء مشایخ الشیعة و مصنفیهم از ابن بابویه قمی در اجازات بحار ص ۸ ـ امل الامل ۴۸۴ ـ مامقانی ۲: ۲۴۱ ـ ذریعه ۱: ۴۰۴).
الأصنام و القرابین و مذاهب الکلدانیین في الأصنام: ابن وحشیه ابوبکر احمد بن علی کلدانی نبطی قسینی جنبلائی صرفی جادوگر (ابن ندیم ۲۴۳ و ۴۳۳ و ۴۹۷ و ۵۰۴).
الأصنام: علی بن الحسین بن فضیل بن مروان (الأصنام کلبی ۷۳ ـ معجم الادباء یاقوت ۱: ۱۳۲).
الأصنام وماکانت العرب والعجم تعبده من دون الله: ابو الحسن علی بن حسین بن فضیل بن مروان از دانشمندان ایرانی. (ابن ندیم ۱۸۰).
اصول مذاهب الشیعه: ابو العدیس محمد بن الصلت بن مالک قرشی کوفی از یاران امام صادق. تنها در معالم العلماء ش ۷۶۱ از این کتاب یاد شده است. سرگذشت او در الرجال طوسی ۲۹۱ و استرابادی ۳۰۱ و مامقانی ۳: ۱۳۳ و جامع الروات ۲: ۱۳۲ هست.
اعلام النبوة: ابوحاتم عبدالرحمن بن مهران رازی ورسنانی در رد محمد بن زکریا و فیلسوفان و ملحدان (ایوانف ش ۳۰ ـ فهرست مجدوع ۱۳۸).
الاعیاد و فضائل النیروز والامامة والزیدیة: ابوالقاسم صاحب اسماعیل بن عباد اصفهانی (۳۲۶ ـ ۳۸۵).
(ابن ندیم ۱۹۴ ـ معالم ص ۱۳۶ ـ دیباچه کتاب الهدایة چاپ حسین علی محفوظ ـ لسان المیزان ۱: ۴۱۳).
الاعیاد و النواریز: ابوالحسین علی بن مهدی کسروی (ابن ندیم ۲۱۴ و ۱۸۵).
الامامة والرد علی الرافضة: ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانی (۳۳۶ ـ ۴۳۰)
(فهرست المخطوطات المصوره ۱: ۱۱۸).
الامامة علی سائر من خالفه والرد علی العثمانیة و مجرد الدلائل و البراهین: ابوالاحوص داود بن اسد بن اغفر بصری مصری زنده در نیمه سده ۳ که با جبائی در بود ابوالقاسم بن محمد کرخی گفتگو و مجلسی داشته است.
(شافی سید مرتضی ص ۱۴ ـ نجاشی ۱۱۳ ـ فهرست طوسی ش ۸۵۴ ـ معالم العلماء ش ۹۳۷ ـ ابن داود ۱۴۳ ـ خلاصه ۶۹ ـ مقالات اشعری ۱: ۱۲۷ ـ استرابادی ۱۳۴ و ۳۸۱ ـ تعلیقه بهبهانی ۳۸۱ ـ مامقانی ۱: ۴۰۷).
الانتصار في الرد علی القدریة الاشرار: ابو زکریا یحیی بن ابی الخیر یمنی شافعی در گذشته ۵۵۸ (فهرس المخطوطات المصورة ۱: ۱۱۸).
اهل العقاد الزائفه: عبدالوهاب شعرانی درگذشته ۹۷۳ (دیباچه فرق رازی ص ۷).
ایجاز المطالب في ابراز المذاهب: ابن حمزه خواجه ابوطالب شیخ نصیر الدین عبدالله بن حمزة بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی شارحی مشهدی نگارنده نهج الحق والهادی الی النجات من جمیع المهلکات که قطب الدین کیدری در ۵۷۳ در سبزوار نزدش درس خوانده و شهاب الدین محمد بن تاج الدین حسینی کیسکی در ۵۷۸ از او اجازه گرفته است. او استاد مهذب الدین حسین بن ابی الفرج ابن دده نیلی استاد پدر علامه بوده است.
(مستدرک ۳: ۴۶۳ و ۴۷۲ و ۴۷۷ ـ حدیقه الشیعة در فصل رد تصوف ـ ذریعه ۱: ۲۰۴ و ۲: ۴۸۷ ـ فهرست ابن بابویه قمی ۹ ـ امل الامل ۴۸۲ ـ اجازات بحار ۲۴ ـ مامقانی ۲: ۱۷۹ـ روضات ۳۸۱ ـ کنی والقاب ۱: ۱۵۷ ـ فوائد رضویه ۲۴۹ ـ ریحانة الادب ۵: ۳۱۳).
البرهان في معرفة عقائد اهل الأدیان: عباس بن منصور سکسکی حنبلی در گذشته ۶۸۳ (فهرست المخطوطات المصورة ۱: ۱۱۹) .
بغیة المرتاد في الرد علی المتفلسفة والقرامطة والباطنیة: ابن تیمیه، چاپ ۱۳۲۹ مصر.
البهجة في فرق الشیعه و اخبار آل ابی طالب: ابوالمظفر محمد بن احمد نعیمی اخباری (نجاشی ۲۸۱ ـ خلاصة ۱۶۳ ـ ابن داود ۲۹۵ ـ استرابادی ۲۸۱ـ مامقانی ۲: ۷۴ ـ اقبال ۱۴۱).
بیان الأدیان یا اصول الدیانات في بیان المذاهب و الأدیان: ابوالمعالی محمد حسینی علوی، ساخته ۴۸۵ چنانکه اقبال استنباط کرده است.
چهار باب آنرا شفر و اقبال بچاپ رساندند و باب پنچم آن را نگارنده در فرهنگ ایران زمین جلد ۱۰ بچاپ رسانده ام. چنانکه می گویند نسختی کامل از ان نزد دانشمندی هندی هست و تألیف آن ۵۰۵ است (حدیقة الشیعه چند جا در تاریخ و رد تصوف ـ ذریعه ۲: ۱۸۱ و ۳: ۱۷۶).
هاشم رضی همه پنج باب این کتاب را از روی چاپ اقبال و نگارنده با حواشی که در آن مقالات دیگران را فراهم آورده است در ۱۳۴۲ خ بچاپ رسانده است.
تاج العقائد و معدن الفوائد: علی بن محمد بن الولید پانزدهمین داعی و در گذشته ۶۱۲ درباره معتقدات اسماعیلی است (فهرست مجدوع ۱۵۱ ـ ایوانف ش ۳۴۴).
تحقیق ما الفه الکعبی من المقالات: ابوالقاسم علی بن احمد کوفی علوی درگذشته ج ۱/۳۵۲ در کرمی فسا مؤلف الاغاثة في البدع الثلاثة یا البدع المحدثة في الاسلام بعد النبی که امامی بوده و سپس غالی و مخمس شده است.
(نجاشی ۱۸۸ ـ فهرست طوسی ش ۳۷۹ ـ الرجال طوسی ۴۸۵ـ ابن دواد ۴۸۰ ـ معالم ش ۴۲۴ ـ فهرست ابن ندیم ۲۷۳ـ خلاصه ۲۳۳ ـ استرابادی ۲۲۵ ـ مامقانی ۲: ۲۶۵ ـ اقبال ۱۳۷).
تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة في العقل اوقضیة مرذولة: بیرونی، چاپ لاپیزیگ در ۱۹۲۵ و هند در دائرة المعارف دکن.
تبصرة العوام في معرفة مقالات الانام از جمال الدین المرتضی ابوعبدالله محمد بن الحسین بن الحسن الرازی چنانکه در کشف الحجب با اندک تغییری (ص ۹۶) آمده است. مؤلف را کتابی است بنام نزهة الکرام و بستان العوام که از آن بحث خواهیم کرد و او در این کتاب چنانکه خواهیم دید از این کتاب یاد نموده است.
در این کتاب (باب ۱۹ ص ۱۸۳) از پایان فرمانروایی پادشاهان اسماعیلی مصر (سال ۵۶۷) یاد شده و آمده که اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقی اند و ایشان را ملکی و شوکتی عظیم است و ایشان درین وقت چندین فرقت اند» (سال ۶۵۴).
در حدیقة الشیعة در سرگذشت امام ششم در رد تصوف آمده است:
۱. «سید مرتضی رازی در کتاب الفصول التامه في هدایة العامة سند صحیح نقل فرموده.»
۲. «دیگر کتابها مثل تبصره العوام و غیر آن.»
۳. «سید اجل اعظم ابوتراب مرتضی بن الداعی الحسینی الرازی علیه الرحمة که از اکابر و اعاظم علمای شیعه است اگر چه از برای الزام سنیان در کتاب تبصرة العوام تعداد مذاهب بروش بعضی از ایشان نموده اما در کتاب الفصول التامة في هدایة العامة که بعد از آن بعربی نوشته موافق حق مذاهب اسلامیه را شمرده و این آن سید عالی قدر است که در راه مکه معظمه با غزالی ناصبی بحث کرده و او را الزام داده که بنام سید مرتضی علم الهدی شهرت کرده است».
۴. «وسید مرتضی رازی در کتاب فصول ذکر کرده.»
۵. «وسید مرتضی رازی علیه الرحمه اگر چه در کتاب تبصرة العوام مذهب صوفیه را اصلا و فرعاً زیاده از شش قسم نشمرده اما در کتاب الفصول التامة که بعد از ان بعربی تصنیف کرده قابل بآن شده که اصل مذاهب صوفیه از دو مذهب بیشتر نیست و بسیاری از فروع آن دو مذهب را در آن کتاب ذکر کرده.»
۶. «سید ما سید مرتضی ابن داعی الحسنی الرازی رحمه الله روایت می کند بسند معتبر از شیخ مفید.»
۷. «چنانچه سید مرتضی رازی علیه الرحمة با آنکه بعد از شیخ طایفه بوده و در شمار متأخرین است در کتاب تبصرة العوام دو باب درباره ایشان نوشته و مع ذلک در بعضی از بابهای آن کتاب اشاره ببدی و بد اعتقادی ایشان نموده.»
۸. «حدیثی که سید مرتضی در کتاب فصول ... روایت نموده ... بکتاب الفصول رجوع کند» (چاپ سنگی ۱۲۶۵ و ص ۲۰۵ ـ ۲۲۲ چاپ سنگی ۱۳۰۳).

نسخه های این کتاب در کتابخانه ها
۱. بادلیان ش ۱۷۶۶ بنام مرتضی علم الهدی که در ۶۵۳ زنده بوده است، نستعلیق نوشته چند کس.
۲. دیوان هند ش ۲۵۴۰ بنام همو زنده در ۶۵۳، نو نویس.
۳. موزه بریتانیا ش ۷۶۱۴Add بخط شکسته سده ۱۱ (۱۷م) و ش ۲۹۷۱Or مورخ ۲۶ رجب ۱۰۹۶ (فهرست ریو ۱: ۱۴۰، و ۳: ۱۰۸۱ و ذیل آن ۴) بنام مرتضی علم الهدی.
۴. کتابخانه دولتی برلین ش ۵۸۵ اسپر نگر که گفته است که مؤلف باید پیش از ۱۰۷۰ بوده باشد بنام مرتضی علم الهدی، بخط نستعلیق پیش از ۱۲۳۵ (فهرست پرچ ص ۲۷۰ ش ۲۲۸) ریو هم از همین نسخه اسپر نگر یاد کرده است.
۵. کتابخانه ملافیروز (فهرست ادوارد رهتسک E. Rehatsek فصل ۸ دین ش ۲۶ ص ۱۸۸ چاپ ۱۸۷۳) که نویسنده نسخه عبدالقادر بن ملا شیخ احمد گیتی آن را از خواجه نصیرالدین طوسی پنداشته است و در خود نسخه نامی از مؤلف نیست. نسخه در ۱۹ ذق ۱۲۴۳ در بمبئی نوشته شده و کسی دیگر در آن نوشته که کتاب از سید مرتضی علم الهدی است نه طوسی.
۶. آستان قدس ش ۵۷ فلسفه و کلام (۱: ۲۴) آغاز و انجام افتاده بخط نستعلیق.
۷. دانشگاه تهران ش ۲/۳۳۸۸ نستعلیق سده ۱۱، ش ۳۳۵۲ از سده ۱۲ بابهای ۱۹ـ ۲۶.
۸. مدرسه سپهسالار ش ۱۸۶۲ نوشته ۱۲۳۴ بنام مرتضی علم الهدی در دیباچه او مرتضی رازی در پایان از نویسنده آن، ش ۲۷۵۵ از سده ۱۳ بنام مولانا محمد طوسی، ش ۲۸۱۱ از سده ۹، ش ۶۳۶۴ از سده ۱۲، ش ۶۵۷۸ نستعلیق ۹۶۷ تا پایان باب ۲۴ با دیباچه دیگر و با عبارات دیگر و در دیباچه نام مؤلف نیامده ولی در هامش از مرتضی علم الهدی دانسته شده و عبدالحسین بافقی آن را از خواجه نصیر طوسی پنداشته است، ش ۷۴۵۷ از سده ۱۲ نوشته محمد بن شکر الله قاری.
۹. کتابخانه ملی ملک ش ۲۷۱۲ از سده ۱۳ و ناتمام نوشته مانده و در باب ۲۶، ش ۶۰۵۸ مورخ ۱۱۰۵ هر دو بنام مرتضی علم الهدی.
۱۰. نسخه عطاء الملک روحی مورخ ۲۰ ج ۱/۱۰۲۰ که در دست عباس اقبال بوده است.
۱۱. نسخه آقای سعید نفیسی که در دست اقبال بوده و در چاپ کتاب از این دو بهره برده است.
۱۲. کتابخانه مجلس شورای ملی ایران ش ۲۰۵۴ در ۳۵۴ ص مورخ ۱۰۲۳ آغاز یک صفحه افتاده، نیز ش ۲۰۵۵ در ۲۷۹ ص از سده ۱۲، ش ۲۰۵۶ در ۳۹۳ ص از سده ۱۳، ش ۳۱۹۹ در ۲۴۸ ص نسخه ریز سده ۱۱ ناقص.

چاپهای که از این کتاب شده است:
۱. در هامش معارف الفرقه الناجیة و الناریة ابوالقاسم لاهوری در لاهور هند در ۱۲۹۶ سنگی.
۲. چاپ سنگی تهران در ۱۳۰۴ وزیری در ۱۰۳ ص.
۳. با قصص العلماء تنکابنی در تهران بسال ۱۳۰۹ سنگی.
۴. با همین کتاب در تهران در ۱۳۱۳ ق سنگی.
۵. چاپ اقبال در تهران در ۱۳۱۳ خورشیدی سربی (دیباچه اقبال ـ مشار ۳۵۵ و ۱۴۵۵).

مراجع آن:
۱. مدخر جمال الدین یزدی حنفی (۱۰۴ و ۱۷۷)،
۲. الاصول في التوحید ابوعصمة عبدالواحد بن زید بخاری (ص ۹۳)،
۳. کتاب الصلوات محمد بن الحسن الشیبانی،
۴. امالی محمد بن زید سرخسی زنده در ۴۶۹ (۱۵۶)،
۵. کتاب الحیل ابوشجاع محمد بن شجاع ثلجی بغدادی حنفی (۱۸۱ ـ ۴۶۶) شاگرد محمد بن حسن شیبانی (ص ۲۷۰)،
۶. کتاب الزینة ابوحاتم رازی،
۷. محاضرات راغب اصفهانی شافعی (۹۹ و ۱۰۳)،
۸. متقن ص ۹۱،
۹. کتاب المستظهری یا حلیة العلماء في مذاهب الفقهاء از ابوبکر محمد بن احمد بن القفال شافعی در گذشته ۵۰۷ (چلپی ۱: ۴۵۳ و ۲: ۴۲۸) (ص ۹۲).
۱۰. کتابهای غزالی مانند التفرقة بین الاسلام و الزندقة و القسطاس المستقیم و لدنی و مسائل اخرویات و مستحیل ولامنقذ والمیزان (فهرست نامها)،
۱۱. هدایه محمد بن الفضل الکازرینی فارسی شافعی (ص ۸۶ و ۱۰۰ و ۱۰۶) همچنین یاد شده در ان از ابو منصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (مـ ۴۲۹) نگارنده الفرق بین الفرق (۱۶۴).
و شهرستانی نگارنده الملل و النحل در ۵۲۱ و قصه یوسف او (ص ۱۶۰ و ۲۲۸)،
و ابوالفتوح اسعد بن محمود بن خلف العجلی الاصفهانی الشفعوی (۵۸۵ ـ ۶۰۰) (ص ۸۵)،
و ابن راوندی (نیمه سوم قرن ۳) و چهارصد سال پس از او (ص ۱۱۶)،
و امام فخر الدین رازی (۵۴۴ ـ ۶۰۶) (ص ۱۲۰ و ۱۷۵ و ۲۵۳)،
و نیز در آن یاد شده از سال ۳۶۵ (س ۱۰۸) و ۴۳۸ سال تألیف رساله قشیری (ص ۱۳۴) و ۴۶۹ (ص ۱۵۶)،
از همه این قراین روشن می شود که تبصرة العوام پس از ۶۰۶ و پیش از ۶۵۳ ساخته شده است.
در فهرستهای کتابخانه های ملافیروز از رهتسک و موزه بریتانیا از ریو و دیوان هند از اته و بادلیان از زاخائو و برلین از پرچ از مؤلف این کتاب بحث و همه آن را از سید مرتضی علم الهدی نامی دانستند که بنوشته ریو پی از ۶۵۳ میزیسته همانکه در دیباچه کتاب ساختگی بحر انساب از او و این تاریخ یاد شده است ولی باین کتاب اعتمادی نتوان نمود (فهرست ادبیات ص ۴۲) و کتاب تبصرة العوام هم پیش از ۶۵۳ (از میان رفتن الموتیان) ساخته شده است.
بهترین بحث در این زمینه از عباس اقبال در دیباچه این کتاب و موسی شبیری زنجانی در شماره ۸ و ۹ و ۱۰ مکتب اسلام است. ایندو هم نتوانستند به مؤلف کتاب پی ببرند.
مؤلف ذریعه (۳: ۳۱۸) آن را از سید صفی الدین علم الهدی ابوتراب مرتضی بن داعی بن قاسم حسینی رازی پنداشته است و کوشید که این انتساب را با تاریخ مطابق درآورد.
تنها کسی که از مؤلف آن یاد کرده آنهم باحتمال و با تحریف در آن و با تغییری در آن نام کتاب مؤلف کشف الحجب است که می گوید: تبصرة العوام في ذکر مذاهب طوائف الانام از جمال الدین المرتضی ابی عبدالله محمد بن الحسن بن الحسین الرازی است و گویند که از ابوتراب سید مرتضی بن داعی بن قاسم حسینی است. اقبال و مؤلف ذریعه چون مؤلف را نمی شناختند سخن او را بی هیچ دلیلی نپذیرفتند. مؤلف کشف الحجب گویا نسخه ای را دیده که نام مؤلف واقعی را داشته است ولی آن را نشان نداده است.
شاید این نسخه اکنون در یکی از کتابخان ها باشد و باید جستجو نمود و آن را پیدا کرد و گویا هم کهنه و قدیمی بوده است.
اگر چه نام مؤلف در کشف الحجب محمد بن حسن بن حسین آمده است ولی از این اختلاف کوچک که در همچه جاهایی رخ می دهد می توان چشم پوشید.
کهن ترین نسخه تبصرة العوام آنچه ما می شناسیم نسخه مورخ ۹۶۸ سپهسالارست که در دیباچه و عبارات هم با چاپ اقبال جدایی دارد.
پس باید باختلاف نسخ متوجه بود و کهن ترین نسخه را بدست آورد و متنی را یافت که از دست برد کاتبان مصون مانده باشد و مشابه با سبک نزهة الکرام دراید و با دقتی در اعلام و وقایع تاریخی یاد شده در این کتاب آن را نشر نمود.
این هم گفته شود که رازی گویا بیشتر برای ترویج آیین شیعی و رهبری توده مردم و عامیان کتاب می نوشته و از نامهایی که او باین سه کتاب (تبصرة و فصول و نزهة) داده است این نکته پیداست و خود هم پایان نزهة چنین گفته است.
جامع التواریخ رشیدی: بخش تاریخ قیاصره و اسماعیلیان و هند.
الخلاف بین الاشعریة و الماتریدیة: تاج الدین سبکی (فهرست المخطوطات المصورة ۱: ۱۲۷).
دامغ الباطل و حتف المناضل: علی بن محمد بن الولید، در رد فضایح الباطنة غزالی. (فهرست مجدوع ۱۱۳ ـ ایوانف ش ۲۳۴).
الدین و الدولة: ابن ربن طبری که بدستور متوکل عباسی (۲۳۲ ـ ۲۴۷/ ۸۴۷ ـ ۸۶۱) در رد عمش ابو زکار یحیی بن النعمان و پیروان او چون دیده بود که ردهای او بسیار اثر داشته است ساخته و او در ۸۶۷ م در هفتاد سالگی بدین کار می پرداخته است (ص ۴۴ ـ ۱۱۷ ـ ۱۲۴ ـ ۱۲۶ ـ ۱۲۹).
در مجله دانشگاه قدیس یوسف ج ۲۸ دفتر ۴ (۵۰ ـ ۱۹۴۹) مقاله ایست بفرانسه از موریس بوئیژ و در آن گفته شده که این کتاب از ابن ربن نیست بلکه کسی که مسلمان هم نبوده است آن را بنام طبری و تازگیها هم ساخته است.
الدلائل علی نحل القبائل و نحل العرب و الفاروق بین الاباطیل و الیاقوتة: ابوالحسین محمد بن بحر بن سهل شیبانی سجستانی نرماشیری کرمانی درگذشته که پیش از ۳۳۰ از رهنه که دیهی است در کرمان و مفوضیان در ان بوده اند.
او شاگرد ابن سهل بن عبدالله بن مطر بوده و گفته اند که از مفوضیان و عالیان بشمار میآمده است.
(نجاشی ۲۷۱ ـ فهرست طوسی ش ۵۸۷ ـ کشی ۹۸ و ۹۹ ـ رجال شیخ ۵۱۰ خلاصه ۲۵۲ ـ ابن داود ۵۰۰ ـ معالم العلماء ش ۶۳۸ و ۷۵۲ ـ الغیبة طوسی ۱۱۴ و ۱۳۴ ـ لسان المیزان ۵: ۸۹ ـ معجم الادباء ۶: ۴۱۷ ـ استرابادی ۲۸۵ و ۲۹۳ و ۳۲۹ ـ تعلیقة بهبهانی ۲۸۶ و ۳۲۹ ـ مامقانی ۲: ۸۵ ـ جامع الرواة اردبیلی ۲: ۷۹ و ۲۱۷.
در آغاز جهان نامه (ص ۹) از اشکال الاقالیم او یاد شده است. در علل الشرایع (باب ۱۸ و ۱۵۹) و معانی الاخبار (باب ۳۳) و اکمال الدین هر سه از ابن بابویه از الفاروق و الیاقوتة او نقل شده است.
در باب ۱۸ علل الشرایع ابن بابویه بندی است از کتاب او و سخنان کسانی که درباره برتری پیامبران و فرستادگان و پیشوایان بر فرشتگان یا برتری فرشتگان بر آنان گفتگو داشته اند درآن آمده است. این فصل مانند گفتگوی حنفیان وصابئیان است که در الملل و النحل شهرستانی (۲: ۱۰۸) آمده است شهرستانی در مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار خود هم گزیده یی از آن آورده و به «کتاب الملل» بازگردانده است. مگر اینکه نوشته های شهرستانی بروش فلسفی است و نوشته های رهنی بروش کلامی است.
در مفاتیح الغیب امام رازی (۱: ۴۳۰ ـ ۴۵۹ چاپ ۱۳۰۸ مصر) آمده که بیشتر اهل سنت گویند که پیامبران برترند از فرشتگان ولی معتزلیان و فیلسوفان و باقلانی و ابوعبدالله حلیمی و جمهور شیعه می گویند که فرشته برتر است. او در اینجا در این باره بحثی دراز دارد و همان بحث صابئیان و حنفیان است ولی بروش کلامیان.
او جز ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی معتزلی (۲۵۴ـ ۳۲۲) است که برای والی اصفهان و فارس از طرف مقتدر تا سال ۳۲۱ دبیری کرده و از درباریان محمد بن زید بوده است. او راست جامل التأویل لمحکم التنزیل علی مذهب المعتزلة در چهارده مجلد که در سعد السود ابن طاوس (۲۲۹ و ۲۳۰) بنام شرح تأویل القرآن و تفسیر معاینه از آن یاد شده است.
و از اوست مجموع الرسائل و ناسخ و المنسوخ. (ابن ندیم ۵۱ و ۱۹۶ ـ المنیة والامل ص ۵۳ چاپ ارنولد و ص ۹۱ چاپ بیروت ـ معجم الادباء ۶: ۴۲۰ بغیة الوعاة ۲۳۵ ـ لسان المیزان ۵: ۸۹ از تاریخ الری ابن بابویه قمی ـ الاعلام زرکلی ۳: ۸۶۹ ـ عمدة الطالب تیموری (۵۳ ـ نسخه خطی) (۵۳ نسخه خطی).
الرد علی الاسماعیلیة و الفرق المثبتة لرؤیة الله: ابن عبدک ابوجعفر ابو محمد محمد بن علی بن عبدک عبدکی گرگانی متکلم امامی وعیدی (التنبیه و الاشراف ۳۴۳ ـ معالم العلماء ش ۹۷۴ ـ نجاشی ۲۷۱ ـ فهرست طوسی ـ ۸۸۵ خلاصه ۱۶۲ و ۱۸۸ ـ ابن داود ۳۲۵ و ۴۰۳ ـ استرابادی ۳۰۹ و ۳۹۷ ـ مامقانی ۳: ۱۵۸).
الرد علی اهل الأدیان: ابو زکار یحیی بن النعمانی عم ابن ربن که در عراق و خراسان معروف بوده است. او بر اسلام هم رد کرده است (الدین و الدولة طبری) (بیهقی (ص ۱۰) از ابوزکار نیشابوری فیلسوف یاد کرده که باید جز این یکی باشد.
الرد علی الباطنیة و الغالیة: ابوجعفر کلابی رازی، او جز ابو محمد عبدلله بن سعید بن محمد بن کلاب قطان بصری در گذشته پس از ۴۲۰ خواهد بود (التنبیه و الاشراف ۳۴۳ ـ شهرستانی ۱: ۱۲۷ و ۴۰ ـ ابن ندیم ۲۵۵ ـ سبکی ۲: ۵۱ ـ لسان المیزان ۳: ۲۹۰ ـ الانتصار خیاط ۲۰۹ ـ البدء و التاریخ ۵: ۱۵۰ ـ فصول مرتضی ۱: ۳۳ـ تبصرة العوام ۴۸ ـ النقض ۱۵۸ ـ اقبال ۱۱۹ ـ مقالات اشعری چندین جا).
الرد علی الباطنیة الغالیة: قدامة بن یزید نعمانی (التنبیه والاشراف ۳۴۳) .
الرد علی التناسخیة و الباطنیة: ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی (التنبیه و الاشراف ۳۴۲).
الرد علی الثنویة و الرد علی المنانیة و نقص مسائل الملحدین: ابو یوسف یعقوب بن اسحق کندی (ابن ندیم ۳۶۲).
الرد الدامغه الثنویة و الرد علی الثنویة: ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری فقیه متلکم شیعی. او در ۲۶۰ در روستای بیهق میزیسته و شنیده که خارجیان بآنجا آمده اند و از اندوه آن درگذشته است و می گویند که عبدالله بن طاهر (۲۳۱ ـ ۲۳۰) او را از نیشابور بیرون کرده است.
او بر محمد بن کرام و اسکافی و یزید بن برقع خارجی و احمد بن یحیی یا حسین گویا کرابیسی و اصم و یمان بن رئاب خارجی و ابوعبید و حسن بصری رد نوشته و بر ثنویان و منانیان و غالیان محمدی و فیلسوفان و مثلثان و مرجئیان و معطلان و حشویان و باطنیان و قرمطیان نقض نوشته و کتابها در کلام و فقه داشته که رویهم اینها به ۱۶۰ با ۱۸۰ اثر می رسیده است.
(فهرست طوسی ش ۵۲۵ ـ نجاشی ۲۱۶ ـ معالم ش ۶۰۶ ـ خلاصه ۱۳۲ ـ ابن داود ۲۷۲ ـ ابن ندیم ۳۲۳ ـ کشی ۳۳۳ ـ استرابادی ۲۶۰ ـ مامقانی ۹۰۲.)
الرد علی الرافضة: ابو حامد محمد مقدسی شافعی، نسخه نوشته ۸۸۱ (فهرست المخطوطات المصورة ۱: ۱۲۷).
الرد علی الزنادقة و الجهمیة فیما شکت فیه من القرآن: احمد بن حنبل (فهرست المخطوطات المصورة ۱: ۱۲۳ و ۱۲۵).
الرد علی عبدة الأصنام و شرایع الأدیان و القرابین و الذبایح و اجوبة ابی القاسم الکعبی و و التأویلات: ابو زید احمد بن سهل بلخی (ابن ندیم ۵۳ و ۵۸ و ۱۹۸ـ معجم الادباء یاقوت ۵: ۱۱۲).
الرد علی الغالیة: ابوالحسن بن زکریای گرگانی (التنبیه و الاشراف ۳۴۳).
الرد علی المسمعی المتکلم في رده علی اصحاب الحیولی و نقض انا بو الی فرفوریس في شرح مذاهب ارسطا طالیس في العلم الالهی و الرد علی الناشی في نقضه الطب و مناقضة الطب: ابوبکر محمد بن زکریای رازی شاگرد بلخی (ابن ندیم ۴۱۵ تا ۴۲۰ ـ فهرست رازی از بیرونی).
الرد علی المطلعة: ابوعبدالله محمد بن حسن حکیم ترمدی در گذشته ۲۸۵ نسخه مورخ ۵۹۳ نوشته ابن العدیم ش ۳۵۸۵ بلدیه (فهرس المخطوطات المصورة ۱: ۱۲۵).
الرد علی المنجمین واهل المنطق والفلاسفه واهل العروض: ابوالحسن علی بن محمد بن العباس بن فسانجس معتزلی امامی (نجاشی ۱۹۱ ـ خلاصه ۱۰۱ ـ ابن داود ۲۵۰ ـ استرابادی ۲۳۷ ـ مامقانی ۲: ۴۰۶).
رساله ابومحمد حسن بن علی بن محمد بن حنفیة (۶۰ ـ ۱۰۰) که از ارجاء و تأخیر وحی و کتمان آن از پیامبر که سبائیان یاد کرده اند یاد نموده است، این رساله را سلیمان بن ابی شیخ از هیثم بن معاویه از عبدالعزیز بن ابان از عبدالواحد بن ایمن مکی روایت کرده که او آنرا املا می کرده است (ابن ابی الحدید ۱: ۴۴۰) او مردی دانشمند بوده و کیسانیان او را امام خوانده اند (عمدة الطالب ۳۲۳).
این دانشمند خطیب هم بوده و کیسانیان او را پیشوای خود می دانستند و پسر خود را وصی ساخته و کیسانیان او را هم پس از پدر امام خوانده اند. وی رهبر مرجئیان است و مواعظی برای حسن بصری گرد آورده و حسن از آنها بهره برده است. او در مسأله امامت مخالف خاندان خود بود و پدرش کمان بر سر او نواخته و گفته که تویی که علی بن ابی طالب را مؤخر می داری (عمدة الطالب چاپ هند ص ۳۳۳ و خطی ـ شهرستانی ۱: ۲۳۳ و ۲۲۸ ـ مقالات اشعری ۱: ۹۲).
شرح المقالات لابی القاسم البلخی و طبقات المعتزلة: قاضی القضاة عماد الدین ابو الحسن عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار همدانی استرابادی در گذشته در ری در ۴۱۵ (دیباچه تنزیه القرآن عن المطاعن چاپ ۱۳۲۹ مصر ـ ابن ابی الحدید ۱: ۳: چلبی ۲: ۶۹).
شکند گمانیک ویچار: یا گزارش گمان شکن: مردان فرخ پسر او رمزد داد. متنی است پازند و پهلوی در رد بن اسلام و یهودیت و نصرانیت و مانویت و اثبات آیین زردشتی در شانزده باب، متن باب های سیزدهم تا شانزدهم با ترجمه آنها بفارسی و گزیده ای از باب یازدهم را صادق هدایت در ۱۹۴۳ بچاپ رسانده است. همین کتاب را د مناش de Menasce با ترجمه فرانسه در ۱۹۳۵ نشر نموده است.
طبقات الاشاعرة جمال الدین ابو محمد بن امام الکاملیة صاحب الشمس القایاتی تلمیذ العلاء البخاری (دیباچه تبیین کذب المفتری ص ۲۲).
طبقات المتکلمین: ابو بکر محمد بن فورک اصفهانی کشته شده در ۴۰۶ بزهر محمود غزنوی (سبکی ۳: ۵۲ ـ ابن خلکان ش ۵۸۲ـ تبیین کذب المفتری ۱۲۵ و ۲۳۲ ـ تبصرة العوام ۱۱۱ ـ چلبی ۲: ۹۶).
طبقات المضلین یا کتاب متنبئین: اعتضاد السلطنه علی قلی میرزا پسر فتح علی شاه قاجار (۱۲۳۴ ـ ۱۲۹۸) درباره مدعیان نبوت و مهدویت (فرهنگ ایران زمین ص ۲۸۴ جلد ۱۰) او در سرگذشت امام زاده های دی (فهرست ادبیات ۳۱۱ ش ۱۰۱ ج) از آن بهمین نام یاد کرده و گفته: «و من شرح اینرا در کتاب متنبئین در باب مدعیان مهدویین که موسوم به طبقات المضلین است مشروحاً نوشته ام».
الطعن علی انساب الخلفاء الفاطمیین: شریف اخو محسن ابوالحسین محمد بن علی بن الحسین بن احمد بن اسمعیل بن محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق (نیمه دوم سده چهارم) که در بیست و اند کراسه بوده و گویا تا حوادث سال ۳۶۳ را داشته است. (حواشی قزوینی بر جهانگشای جوینی ۳: ۳۲۵ و ۳۲۷ و۳۲۸ و ۳۳۰ و ۳۳۳ و ۳۳۶ ـ اتعاظ الحنفاء ۲۵).
الغوغاء من اصناف الامة من المرجئ و القدریة و الخوارج: ابو یحیی احمد بن داود بن سعید فزاری گرگانی که کتابها در رد اصحاب الحشو و فنون احتجاجات دارد و از آنها است «محنة النابتة في وصف مذاهب الحشویة و فضایحهم». محمد بن طاهر (۲۴۸ـ ۲۹۸) میخواسته است او را بکشد.
(فهرست طوسی ش ۹۰ ـ نجاشی ۳۱۵ کشی ۳۳۰ ـ معالم ش ۱۰۷ ـ ابن داود ۴۰۷ ـ خلاصه ۱۹۱ ـ استرابادی ۳۶ و ۳۹۶ـ مامقانی ۱: ۶۰).
الفرق: ابو بشر احمد بن ابراهیم بن احمد بن معلی بن اسد عمی بصری اخباری مستملی ابی احمد الجلودی (مـ ۳۳۲) و در گذشته پس از ۳۵۰ و نزدیک بزمان ابن ندیم، درباره آن گفته اند «کتاب حسن غریب».
(نجاشی ۷۰ ـ فهرست طوسی ش ۸۰) الرجال طوسی ۴۴۵ ـ ۴۵۵ ـ معالم ش ۸۰ ـ ابن داود ۲۱ ـ ابن ندیم ۲۷۹ ـ خلاصه ۱۶ ـ استرآبادی ۳۰ و ۳۱ ـ مامقانی ۱: ۴۶ و ۴۸ و ۷۷).
فرق الشیعه: ابوطالب عبد یا عبیدالله بن ابی زید احمد بن عبیدالله بن محمد بن یعقوب بن نصر انباری واسطی شیعی با بوشی یا ناوسی واقفی در گذشته در واسط در ۳۵۶، بندی از او در کتاب الغیبة طوسی (۲۵۹) آمده که گویا از همین کتاب باشد. از اوست المطالب الفلسفیة والابانة عن اختلاف الناس في الامامة.
(نجاشی ۶۲ ـ فهرست طوسی ش ۴۳۴ ـ رجال طوسی ۴۸۶ ـ معالم ش ۴۸۷ و ۵۱۳ ـ خلاصه ۱۰۶ ابن داود ۱۹۶ و ۴۶۶ ـ استرابادی ۲۱۷ و ۱۹۷ ـ مامقانی ۲: ۱۶۲ ـ ۱۶۴ ـ نقد الرجال ۲۱۴ و ۲۱۶ ـ ابن ندیم ۲۷۹ ـ اقبال ۱۴۰).
فرق الشیعة یا مقالات الامامیة و الفرق و اسماوها و صنوفها: ابو القاسم سعد بن عبدالله بن ابی خلف نمیری اشعری قمی در گذشته ۲۹۹ یا ۳۰۱ یا روز چهارشنبه ۲۷ شوال ۳۰۰ در ولایت رستم (فهرست ابن ندیم ص ۳۱۲ ـ رجال طوسی ۴۳۱ و ۴۷۵ ـ فهرست طوسی ص ۱۵۳ چاپ هند و ص ۷۵ چاپ نجف ـ نجاشی ۱۲۶ ـ معالم ش ۳۴۹ ـ خلاصه ۳۹ ـ ابن داود ۱۶۸ و ۴۵۷ ـ نقد الرجال ۱۶۹ ـ اتقان المقال ۶۶ ـ مجلسی ۱۵۳ ـ استرابادی ۱۵۹ ـ مامقانی ۲ ـ ۱۶ ـ ۲۰ ـ کشف الحجب ۴۵۲ ـ اکمال الدین ۲۵۱ و ۲۵۷ ـ ابن ندیم ۳۱۲ ـ اقبال ۱۴۱ ـ ۱۶۱ ـ بحار: ۷ و ۱۳).
فرق الشیعة: ابو القاسم نصر بن صباح بلخی غالی نگارنده معرفة الناقلین. کشی در رجال خود در چندین جا مانند ص ۳ و ۱۲و ۱۳و ۲۰۷ و ۲۰۹ و ۲۱۰ و ۲۱۶ و ۳۲۲ و جز اینها سخنان او را آورده و باید از همین فرق الشیعة او گرفته باشد. در اکمال الدین ابن بایویه (ص ۲۶۸) روایتی آمده است از سعد بن عبدالله از علان علی بن محمد کلینی رازی از همین نصر بن صباح بلخی. اقبال (۱۴۰) مینویسد که او از شیوخ روایت کشی و عیاشی سمرقندی که هر دو از دانشمندان نیمه نخستین سده چهارمند بوده است.
آقای مشکور (ص ید) فرق الشیعه سعد باستناد همین گفته او می نویسد که نصر بن صباح در نمیه نخستین سده چهارم درگذشته است با اینکه از سخن اقبال چنین چیزی بر نمی آید (نجاشی ۳۰۲ ـ رجال طوسی ۵۱۵ ـ ابن داود ۵۲۲ ـ خلاصه ۲۲ ـ استرابادی ۳۵۲ ـ مامقانی ۳: ۲۶۸ ـ اقبال ۱۴۰).
الفرق المفترقة بین اهل الزیغ و الزندقة یا ذکر الفرقة المبتدعة و اهل الاهواء و مذاهبهم: فخر ابو محمد عثمان بن عبدالله بن الحسین عراقی که در آن از اسماعیلیان بتفصیل بحث شده و فهرست آثار آنان در آن هست و در ۵۴۰ ساخته شده است.
نسخه ها:
۱. سلیمانیة آستانه ش ۷۹۱ نوشته ۹۰۴.
۲. عاطف افندی ش ۱۳۷۳ مورخ ۱۰۹۵ .
۳. آستان قدس رضوی بنام کتاب التواریخ و الملل و منسوب به غزالی و مورخ ۷۹۳.
۴. کتابخانه اوقاف عراق ش ۶۸۱۹ مورخ ۱۳۰۹.
۵. بلدیه ۶۴۲۰.
چاپ دکتر یشار قوتلو آی در آنقره در ۱۹۱۶ گویا گزیده ایست از آن (ادبیات اسماعیلی) ایوانف ص ۱۴ به انگلیسی ـ حواشی نگارنده بر جامع التواریخ رشیدی (اسماعیلیان) ص ۲۲۱ ـ فهرست مخطوطات المصورة ۱۲۴۱).
الفرق والرد علیهم: ابوجعفر حفص بن ابی المقدام اشیم خارجی اباضی رهبر حفصیان (ابن الندیم ص ۲۵۹ ـ لسان المیزان ۲: ۳۳۰ ـ اشعری ۱: ۱۷۰ ـ الفرق بین الفرق ۶۲ ـ مختصر الفرق ۸۸ ـ الحور العین ۱۷۵ ـ شهرستانی ۱: ۲۱۴ ـ التبصیر ۳۴ ـ الفرق الرازی ۵۱ ـ خطط مقریزی ۴: ۱۸۰).
فصول: در رد ملحدان و باطنیان و دهریان و غالیان: خواجه امام رشید الدین عبدالجلیل بن مسعودی متکلم النقض ص ۴۷۲).
الفصول التامة في هدایة العامة: که تنها در حدیقة الشیعة در فصل رد صوفیان از آن یاد شده و گفته شده که از مؤلف تبصره العوام است (ذریعه ۳: ۳۱۹ ـ تاریخ طبرستان ۲: ۹۱ فهرست ابن باویه قمی ۱۱ ـ امل الآمل ۵۰۹ ـ مقابس الانوار ۱۴ ـ مستدرک ۳: ۴۹۰ و ۴۶۶ که تبصره العوام و همین الفصول را از او میداند.
الفهرست: ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحق بن محمد بن اسحق الندیم شیعی معتزلی مؤلف کتاب التشبیهات (۲۹۷ ـ ۳۸۵)، ساخته ۳۷۷ (فرهنگ ایران زمین دوره ۷ دیباچه مختصر في ذکر بعض الحکماء الیونانین والملیین ـ معجم الادباء یاقوت ۶: ۴۰۸ ـ لسان المیزان ۵: ۷۲ ـ استرابادی ۳۹۸ ـ مامقانی ۳: ۷۷ ـ تعلیقة بهبهانی ۲۸۱ و ۴۰۳).
ابن ندیم ازین کسان در فهرست روایت می کند از:
ابو اسحق بن محمد بن اسحق (ص ۳۲۷) و ابی محمد جعفر خلدی (۲۶۰) و ابو عبدالله بن رزام (۲۶۴) و ابی الحسن بن سنان (۲۷۰) و ابو خالد مهلبی (۲۸۶) و ابوالفرج بن معافای نهروانی (۳۲۶ و ۴۲۸) و ابوالقسم بلخی در محاسن خراسان و ابو بکر بن الاخشید و ابوالعیناء و ابوعبیدالله و ابوالحسن علی بن محمد معروف به ابن ابی جعفر و ابوالقسم حجازی (ص ۲۹۱ و ۲۹۴ این اخیری ـ نسخه چستربیتی) و از ابواسحاق سیرافی و ابوالفرج اصفهانی (لسان المیزان).
کتاب المناظرة للشاک بحضرة جعفر: علی بن یقطین بن موسی کوفی بغدادی (۱۲۴ ـ ۱۸۲).
(ابن ندیم ۳۱۴ ـ نجاشی ۱۹۵ ـ الرجال طوسی ۳۵۴ ـ الفهرست طوسی ش ۳۷۸ ـ معالم العلماء ش ۴۲۴ ـ ابن داود ۲۵۳ ـ کشی ۲۷۰ ـ خلاصه ۹۱ ـ استرابادی ۲۴۰ ـ مامقانی ۲: ۳۱۵).
کتاب ماوراء النهر من خراسان که در آن سرگذشت مسلمیه آمده است (ابن ندیم ۴۸۳).
الکشف عن مذاهب الحرنانیین الصابه: ابو یوسف ایشع قطیعی نصرانی (ابن ندیم ۴۴۵).
کتاب المشایخ: ابوالحسن بن زفرویه (فرزویه) بصری شاگرد ابوعلی جبائی که گرایشی به ابوهاشم داشته است (المنیة والامل ص ۳۷ و ۴۵ و ۶۰ و ۶۵) .
کتاب المشایخ: محمد بن زکریای الغیلانی. در المنیة والامل ص ۲۸ از این کتاب یاد شده و او باید جز ابو عبدالله یا ابو جعفر محمد زکریا بن دینار غلابی جوهری بصری در گذشته در بصره در ۲۹۸ باشد که سرگذشت او در رجال مامقانی ۳: ۱۱۷ و رجال استرابادی ص ۲۹۶ و لسان المیزان ۵: ۱۶۷ و ۱۶۸ و خلاصة علامه ۱۵۶ و رجال ابن داود ۳۱۱ و معالم العلماء ش ۷۵۶ و فهرست ابن ندیم ۱۵۷ و رجال نجاشی ۲۴۴ هست.
کتاب فیه ملل الهند و أدیانها که بدستور یحیی بن خالد برمکی مردی بهند رفته و آن را نوشته و ابن ندیم نسخه مورخ روز آدینه ۴ محرم ۲۴۹ نوشته یعقوب بن اسحق کندی را دیده است (ابن ندیم ص ۴۸۴).
کتاب في ملل الهند و أدیانها ـ (جز آن یکی) (ابن ندیم ۴۸۷).
کتاب یحیی بن بشر (بشیر) بن عمر ارجانی نهاوندی از یاران ابو الهذیل و استاد ابوبکر محمد بن ابراهیم زبیری و همزمان ابو سعید احمد بن سعید اسدی. ابن جوزی نسختی از آن را که در مدرسه نظامیه دویست و بیست سال پیش از او نوشته شده بوده (نزدیک بسال ۳۷۷) خوانده و بنوشته او در این کتاب از دیصانیان و پیروان ارسطو (سخنان آنها درباره زمین و قدم جهان)و فیلسوفان (درباره حدوث جهان و آفرینش) و ستاره پرستان و برهمنان و مجوس و هندوان یاد شده است (تلبیس ابلیس ص ۴۴ تا ۴۷ ـ ۵۰ ـ ۶۱ ـ ۷۵ ـ ۸۰ ـ المنیة والامل ص ۲۵ ـ ۲۷ و ۴۴ و ۴۵ و ۵۲ چاپ هند و ص ۴۴ و ۴۶ و ۷۸ و ۷۹ و ۹۰ ـ چاپ بیروت ـ گویا لسان المیزان ۶: ۲۴۳ و ۲۷۵).
گجسته ابالیش یا گفتگو و مناظره آذر فرنبغ پس فرخ زاد با ابالیش زندیق نزد مامون، ترجمه فارسی تهران ۱۳۱۸ خ.
المبتدا یا بدء الخلق: ابوعبدالله یا ابوبکر محمد بن اسحق بن یسار مدنی عراقی نگارنده سیرة الرسول و در گذشته ۱۵۰ تا ۱۵۳.چنانکه در البدء والتاریخ (۱: ۱۴۹)آمده است. او نخستین بار درباره آغاز آفرینش کتاب نوشته است.
(ابن ندیم ۱۳۶ ـ استرابادی ۲۸۳ ـ تعلیقة بهبانی ۲۸۲ مامقانی ۲: ۷۸ و ۷۹).
مجالس الرضا مع اهل الأدیان [والمتکلمین و الفرق]: ابو محمد حسن بن محمد بن سهل (فضل) بن یعقوب بن سعید بن نوفل بن حرث بن عبدالمطلب هاشمی نوفلی از راویان امام هشتم.
گویا از همین کتاب است که در عیون اخبار الرضا (ص ۸۷ ـ ۱۰۶) شرح این مناظره آمده است از همو. (نجاشی ۲۷ و ۴۲ ـ ابن داود ۴۴۲ و ۴۴۶ ـ خلاصه ۴۳ ـ استرابادی ۱۰۸ و ۱۱۶ با حاشیه بهبهانی ـ مامقانی ۱: ۳۰۸).
همچنین کتاب وفاة الرضا از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح خراسانی در گذشته ۲۳۶ (کشی ۳۷۸ رجال طوسی ۳۸۰ و ۳۹۶ ـ نجاشی ۱۷۲ ـ خلاصه ۱۱۷ و ۲۶۷ ـ ابن داود ۲۲۴ ـ و ۴۰۰ و ۴۷۴ و ۵۶۷ـ استرابادی ۱۹۳ و ۳۸۹ با حاشیه بهبهانی ـ حاشیه رجال طوسی ص ۳۸۰ از میزان الاعتدال ۲: ۱۲۹ و تهذیب التهذیب ۶: ۳۱۹ ـ ۳۲۲ ـ انساب سمعانی).
ابن بابویه در همین عیون (ص ۱۰۷ و ۱۰۸) گفتگویی که امام رضا با اهل الملل و المقالات و علی بن محمد بن الجهم و مأمون کرده است از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح خراسانی هروی در گذشته ۲۳۶ روایت نموده است. و گویا از کتاب وفات الرضای او گرفته باشد.
مختصر الاصول فی تعیین اختلاف مقالات الفرق الخلاف المتظاهرین بالاسلام من الزیدیه اهل الرای و المعتزلة او لحشویة الشافعیة والحنفیة والمالکیة والجبریة والفلاسفة والزنادقة المعطلة: علی بن محمدان الولید. (فهرست مجدوع ۱۵۰ ـ ایوانف ۲۵۱).
المختصرة في تحقیق اعتقاد الاسماعیلة من الحنفیة و الاثنی عشریة و الرد علیهم (فهرست مجدوع ۱۴۰ ـ ایوانف ش ۴۰۲).
المرجان في اختلاف اهل الاسلام: ابن الراوندی ابوالحسین احمد بن یحیی محمد بن اسحاق مرورودی (الفهرست ابن الندیم (نسخه چستربیتی و چاپ شده در مجلات) ـ البدء والتاریخ ۵: ۱۴۳ ـ شهرستانی ۱: ۸۱ و ۱۰۱ و ۳۰۸ و۳۳۰ ـ معالم ص ۷ و ۱۳۱ ش ۹۷۶ ـ الحور العین ۱۵۳ و ۲۶۰ ـ اربعین رازی ۴۵۸ ـ تلخیص المحصل ۴۳ پ ـ الشافی سید مرتضی ـ مامقانی ۳ فصل الکنی: ۴۳ ـ تبصرة العوام چندین جا.)
المرشد في اخبار المتکلمین در هزار برگ: ابو عبدالله محمد بن عمران بن موسی مرزبانی کاتب خراسانی معتزلی (۲۹۶ ـ ۳۸۴) نگارنده کتاب الاوائل (ملحق کتاب الأصنام ص ۸۱ و ۸۷ ـ ابن ندیم ۱۹۰ ـ المنیة والامل ۵۹ و ۶۹ ـ الأصنام کلبی ۳۰ ـ ۸۷ ـ چلبی ۱: ۶۲ و ۲: ۹۶).
المصابیح: محمد بن یزداد که ابن المرتضی از آن نقل میکند و او باید جز ابوعبدالله محمد بن یزداد بن سوید منشی وزیر مأمون باشد که کتاب رسایل و دیوان شعر دارد و پسرش ابوصالح عبدالله هم از نویسندگان بوده و کتاب التاریخ و کتاب الرسائل دارد و پسرش ابواحمد عبدالله آن را تا بسال ۳۰۰ رسانده است و همچنین جز محمد بن یزداد رازی که از اصحاب امام عسکری بوده است (المنیة والامل ص ۶ و ۱۸ و ۲۰ و ۲۲ و ۲۵ و ۲۸ و ۳۸ و ۴۱ و ۴۳ و ۴۴ـ ابن ندیم ۱۷۹ و ۱۸۰ ـ رجال طوسی ۴۳۶ و ۵۰۹ ـ کشی ۱۸۱ و ۳۲۹ و استرابادی ۳۲۹ ـ ابن داود ۳۴۱ ـ مامقانی ۳: ۲۰۱).
المقالات: ابن اخی زرقام احمد بن بن حسن بن سهل مصمعی (التنبیه والاشراف ص ۳۴۲ ـ اقبال ۱۳۸).
المقالات: ابن المفضل ـ یا ابن المفضال. در سرگذشت هشام بن الحکم (م ۱۹۹) در معرفة الناقلین کشی (ص ۱۷۲ و ۱۷۴ و ۱۷۵) آمده که در زمان مهدی عباسی (۱۵۸ ـ ۱۶۹) ابن المفضل برای او که در سال ۱۶۷ بر زندقیان و اصحاب الاهواء سخت گرفته بود کتابی در فرقه های گوناگون نوشته و از میان آنها از زرایان و عماریان و یعفوریان و سلیمانیان و جوالیقان (پیروان زراره و عمار ساباطی و سلیمان اقطع و هشام بن سالم و دیگران) یاد کرده است و آن را در باب الذهب و مدینة الوضاح بغداد بر مردم خوانده اند (استرابادی ۳۶۳ ـ مامقانی ۳: ۲۹۴ ـ طبری در سرگذشت مهدی عباسی ـ تاریخ یعقوبی ۳: ۱۳۳).
المقالات: ابوبکر محمد بن عبدالله شبیب بصری معتزلی مرجئی قدری یار نظام (التنبیه والاشراف ۳۴۲ ـ مقالات اشعری چند جا ـ التبصیر ۱۵ ـ شهرستانی ۱: ۲۲۷ ـ سمعانی در انساب ۳۲۹ ب ـ اقبال ۱۳۷).
المقالات: ابوالعباس [محمد بن محمد] ایرانشهری (الهند بیرونی ۴و ۱۶۶ ـ الاثار الباقیة ۲۲۲ ـ ۲۲۵ ـ زاد المسافرین ۷۳ و ۹۸ و ۱۰۲ ـ بیان الأدیان چاپ شده در فرهنگ ایران زمین ش ۱۶ ص ۳۰۶).
المقالات: ابوعیسی محمد بن عیسی برغوث کاتب پیرو حسین بن محمد نجار (التنبیه و الاشراف ۳۴۲ ـ ابن ابی الحدید ۱۶: ۱۹ و ۳۶۸ ـ الانتصار ۱۳۳ و ۱۳۴ ـ الفصل ۳: ۲۲ ـ شهرستانی ۱: ۱۱۶ ـ الفرق بغدادی ۱۹۷ ـ منهاج السنة ۱: ۲۵۶ ـ اقبال ۱۳۷).
المقالات: ابو عیسی محمد بن هارون بن محمد وراق استاد ابن رواندی و در گذشته ۲۴۷، از اوست اختلاف الشیعة (ابن ندیم ۴۷۳ ـ التنبیه والاشراف ۳۴۲ ـ مروج الذهب ۱: ۱۵۷ و ۷: ۱۳۷ـ نجاشی ۲۶۳ ـ معالم العلماء ش ۹۱۹ ـ الانتصار خیاط ۱۴۹ و ۱۵۵ ـ مقالات اشعری چند جا ـ مروج الذهب ۵: ۴۷۴ ـ شهرستانی ۱: ۳۰۸ و ۲: ۷۴ ـ شافی سید مرتضی ۲ و ۱۳ ـ خلاصه ۲۶۹ ـ بیان الأدیان ۱۰ و ۵۴ و ۵۵ ـ ابن داود ۳۳۸ ـ اربعین رازی ۴۵۸ ـ لسان المیزان ۵: ۴۱۲ ـ ابن ابی الحدید ۱: ۱۷ ـ الحور العین ۱۷۰ ـ الالحاد في الاسلام (فهرست نامها) ـ ارینتل کالج میگزین ص ۹۱ ـ رواشح سماویه ۵۵ ـ عمدة الطالب تیموری استرابادی ۳۲۸ ـ مامقانی ۳: ۱۹۸ ـ اقبال ۸۴ تا ۸۷ و ۱۳۸ و ۱۴۰) عمدة الطالب تیموری در سرگذشت محمد حنفیه و کیسانیان (۳۰ر).
المقالات: ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبی بلخی (۲۷۳ ـ ج ۱ :۳۱۹) که شاگرد ابوالحسین خیاط بوده و برتر از او ببار آمده و رهبر گروه بلخیان است. از اوست کتابی در عروض در رد خلیل و کتاب في الطعن علی المحدثین و کتاب في التفسیر و تأیید مقالة ابی الهذیل و کتاب في حجیة اخبار الاحاد علی خلاف انکار استاده الخیاط و محاسن خراسان و شرح مقالات زرقان. او المقالات را در ۲۷۶ آغاز کرده است (چلبی ۲: ۴۹۳) از اوست عیون المسائل و الجوابات در سرگذشت خرمیان (مرج الذهب ۱: ۱۵۶).
بنگرید به: التنبیه والاشراف ۴۳۴ ـ الفرق بین الفرق بغدادی ۱۳ و ۲۰ و ۴۵ و ۶۷ و ۶۹ و ۹۲ و ۱۰۸ و ۱۰۹ و ۱۱۰ـ التبصیر اسفرایینی ۵۱ و ۵۲ ـ مختصر الفرق رسعنی ۲۷ و ۶۶ و ۱۱۸ و ۱۱۹ و ۱۲۰ ـ المنیة والامل ۵۱ ـ الحور العین چندین جا ـ تبصرة العوام ۱۸۷ و ۱۸۸ و ۲۰۱ و ۲۰۳ ـ فهرست طوسی ص ۱۳۲ ـ معالم العلما ص ۸۵ ـ لسان المیزان ۱: ۲۳۱ و ۳: ۲۵۵ و ۳۳۲ ـ نجاشی ص ۲۶۵ ـ مقریزی ۲: ۴۳۸ ـ ابن ندیم ۱۹۱ و ۲۴۷ و ۴۸۰ و ۴۸۳ ـ ابن خلکان ۱: ۳۵۶ ـ تلبیس ابلیس ۸۳ و ۱۷۳ ـ امالی سید مرتضی ۱: ۹ و ۱۶۹ و ۱۷۸ و ۱۸۶ و ۱۸۵ و ۴۶۸ و ۵۱۴ ـ معاهد التنصیص ۱: ۷۶ و ۷۷ ـ ابن ابی الحدید ۱: ۳ و ۱۷ و ۲۰۵ و ۲۶۴ و ۳۶۲ و ۲: ۳۳۴ ـ اقبال ۸۶ و ۱۳۷ و ۱۳۸).
المقالات: ابو الهذیل زفر بن الهذیل عنبری تمیمی اصفهانی کوفی حنفی (۱۱۰ ـ ۱۵۸ در بصره) از یاران امام صادق و از اصحاب رای.
(ابن ندیم ۲۸۵ ـ الرجال طوسی ۲۰۱ ـ التبصیر اسفرایینی ۱۱۳ ـ شهرستانی ۱: ۳۶۶ـ لسان المیزان ۲: ۴۷۶ ـ ابن خلکان ش ۲۲۹ ـ الجواهر المضیئة ۱: ۲۴۳ ـ استرابادی ۱۴۸ ـ مامقانی ۱: ۴۴۶ ـ چلبی ۲: ۴۹۲: مقالات).
المقالات و بیان و هم المعتزله: علم الهدی ابو منصور محمد بن محمد ماتریدی سمرقندی حنفی در گذشته ۳۳۳، از اوست التوحید تدویلات القران ورد الوائل الادلة کعبی و پند و اندرز فارسی که در فرهنگ ایران زمین بچاپ رسیده است و شرح الفقه الاکبر چاپ ۱۳۲۱ دکن.
(الجواهر المضیئة ۲: ۱۳۰ ـ احیاء الاحیاء زبیدی ۲: ۵ ـ جلبی ۲: ۴۹۳ ـ دیباچه تبصره ساوی ص ۵۶ ـ بروکلمن ۱: ۱۹۵ و ذیل ۱: ۳۴۶).
المقالات: ابو یعلی محمد بن شداد زرقان معتزلی صاحب ابی الهذیل و غلام ابراهیم بن سیار نظام (مقالات اشعری چندین جا ـ البدء و التاریخ ۱: ۱۴۰ و ۱۴۶ ـ الفرق بین الفرق ۴۲ و ۱۲۵ الحور العین ۱۷۰ ـ تبصرة العوام ۵۵ ـ ابن ابی الحدید ۱: ۱۷ ـ المنیة والامل ۴۵ ـ التنبیه والاشراف ۳۴۲).
المقالات: عباد بن سلیمان صیمری معتزلی از یاران ابو الذهیل علاف بصری و هشام بن عمر فوطی (التنبیه ۳۴۲ ـ الانتصار ۹۱ و ۲۰۳ ـ ابن ابی الحدید ـ الفرق بغدادی ۱۴۷ و ۱۴۸ و ۲۶۱ ـ الفصل ابن حزم ۳: ۵۴ ـ اقبال ۱۳۷).
المقالات: محمد بن هیصم کرامی (ابن ابی الحدید ۱: ۱۷۰ ـ ۳۵۱ ـ شهرستانی ۱: ۴۳ ـ ۱۶۰ ـ اقبال ۸۶ ـ لسان المیزان ۵: ۳۵۴).
مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین و مقالات غیر السلامیین و مقالات الملحدین و جمل المقالات و الشرح و التفصیل في الرد علی اهل الافک و التضلیل و الدافع للمهذب للخالدی في المقالات: ابن ابی بشر ابوالحسن علی بن اسماعیلی بن ابی بشر اشعری بصری کلابی.
اشعری در المقالات (ص ۸۵ چاپ استانبول و ص ۱۵۵ چاپ مصر) از کشته شدن قرمطی که در دکه بسال ۲۹۱ او را کشته اند یاد نموده است (دیباچه چاپ استانبول) او در مقالات (۲: ۲۲) از مقالات الملحدین یاد کرده و جمل المقالات (فی جمل مقالات الملحدین و جمل اقاویل الموحدین) او را ابن عساکر در تبیین کذب المفتری یاد نموده است (دیباچه مقالات چاپ دوم ص ۳۱) (ابن ندیم ۲۵۷ـ دیباچه مقابسات توحیدی ۶۹ ـ التنبیه والاشراف ۳۴۳ و ۳۹۵ ـ منهاج السنة ۳: ۷۲ ـ تبیین کذب المفتری ص ۱۳۱ ـ سبکی ۲: ۲۴۵ ـ اقبال ۱۳۸).
المقالات في اصول الدیانات: ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی بغدادی در گذشته ۳۴۶. او مروج الذهب را در ۳۳۲ و التنبیه والاشراف را در ۳۴۵ (۳۲۴ یزدگردی) ساخته و بجز اینها الفهرست دارد و نظم الادلة في اصول الملة و المسائل والعلل في المذاهب و الملل و البیان في اسماء الائمة و خزائن الدین و سر العالمین والابانة في اصول الدیانة و سر الحیاة که در آن از خرمیان و کوذکیان و کوذشاهیان یاد کرده است والانتصار المفرد لفرق الخوارج و الاستبصار في المامة و تقلیب الدول و تغییر الآراء و الملل و البیان من اسماء الائمة و ما قالته الامامیة في ذلک و مقادیر اعمارهم و کیفیة اعدادهم (بنگرید به: ابن ندیم ۲۱۹ ـ نجاشی ۱۷۸ ـ خلاصه ۱۰۰ ـ ابن داود ۲۴۱ ـ فرج المهموم ۱۲۶ ـ سبکی ۲: ۳۰۷ ـ لسان المیزان ۴: ۲۲۴ ـ استرابادی ۲۳۱ ـ مامقان ۲: ۲۸۲ ـ اقبال ۸۶ ـ ۱۳۸ ـ ۱۶۱ ـ التنبیه والاشراف چاپ ۱۳۵۷ مصر ص ۳ـ ۱۳۷ ـ ۲۵۸ ـ ۲۸۹ ـ ۳۰۶ ـ ۳۴۲ ـ ۳۴۳ ـ مروج الذهب ۵: ۴۴۱ و ۴۴۲ و ۴۷۳).
مقالات الخوارج: ابو علی الحسین بن علی بن یزید مهلبی کرابیسی مجبری محدث فقیه در گذشته ۲۵۶ (لسان المیزان ۲: ۳۰۳ ـ شهرستانی ۱: ۲۰۵ ـ ابن ندیم ۲۵۶ ـ اشعری ۱: ۱۶۶).
المقالات: یمان بن رئاب ثعلبی بیهسی خراسانی خارجی، نگارنده الرد علی المرجئة، فضل شادان نیشابوری شیعی براوردی نوشته است (معالم ص ۸۱ ) (ابن ندیم ۲۵۸ ـ مقالات اشعری ۱ ـ ۱۸۶ ـ شهرستانی ۱: ۲۰۰ ـ التنبیه والاشراف ۳۴۲ ـ البدء و التاریخ ۵: ۱۳۲ و ۱۴۰ ـ اقبال ۱۳۷ ـ لسان المیزان ۶: ۳۱۶) ابوالحس علی بن رئاب طحان شیعی کوفی برادر اوست و در هر سالی سه روز با هم مناظره می کردند و از هم جدا می شدند و بهمدیگر سلام نمی دادند. مانند جفعر بن مبشر معتزلی و برادرش حنش بن مبشر محدث حشوی (فهرست طوسی ش ۳۶۵ ـ نجاشی ۱۷۵ ـ معالم ش ۴۱۲ ـ ابن ندیم ۳۰۸ ـ خلاصه ۹۳ ـ ابن داود ۲۴۴ ـ استرابادی ۲۳۳ ـ مامقانی ۲: ۲۸۸ ـ مروج الذهب ۵: ۴۴۲).
مقالات الشیعة: ابن ابی الحدید مداینی معتزلی، او بنوشتن این کتاب می پرداخته و همینکه شرح نهج البلاغه را آغاز کرده بود آن را کنار گذارده است (شرح نهج ۱: ۴۴۱) همچنین ازو است: تلخیص نقض السفانیة (۱: ۲۰۴).
او درباره غالیان می نویسد که ریشه غلو از عراقیان و کوفیان است چه در این منطقه در روزگار خسروان ساسانی مانی و مزدک و دیصان پیدا شده بودند و زمینه برای بروز اینگونه اندیشه ها در میان آنها فراهم بوده است اما در حجاز که مردمی ساده و زمخت می زیسته اند و خردمند و فیلسوفی در میان آنان نبوده است چنین چیزی پیدا نشده و آنان در باره پیامبر غلو نکرده اند (شرح نهج ۱: ۳۷۵) در کامل مبرد (چاپ ۱۳۰۹ مصر ۲: ۱۲۳) نیز آمده «الاعرابی لا یعرف المقالات التی الیها اهل الاهواء».
او درباره کسانی که علی را خدا خوانده و روزه می گشوند و علی آنها را سوزانیده است خبری از ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن عمان ثقفی از محمد بن سلیمان بن حبیب مصیصی از علی بن محمد بن سلیمان نوفلی معاصر امام عسکری (مامقانی ۲: ۳۰۴) روایتی آورده (شرح نهج ۱: ۲۳۹).
ابن ابی الحدید در ج ۱ شرح نهج یاد می کنید از ابو عیسی وراق و ابن رواندی (۱۶۷ ـ ۱۶۸ ـ ۱۶۹) (۱۶۸) و
هشام الحکم (۱۶۷ و ۱۶۸) خدا (عالم بمستقبل نیست و جسم است).
معمر بن عباد (خدا عالم بمستقبل نیست)
جهم بن صفوان (خدا برای خود علمی آفرید و عالم شد)
جوینی اشعری (خدا علم اجمالی دارد ) (مسترسیله) (خدا را وفره سوداء است)
هشام بن سالم جوالیقی (خدا نور است)
محمد بن النعمان احول شیطان طاق (خدا نور است)
ابی مالک بن الخضرمی (خدا نور است)
مقاتل بن سلیمان (خدا انسان است)
داود جورابی (خدا انسان است)
نعیم بن حماد مصری (خدا انسان است)
مغاذ عنبری (خدا را چهره است)
ابن ابی الحدید در ج ۱ شرح نهج یاد می کند از هشام بن الحکم و علی بن منصور و یونس بن عبدالرحمن و هشان بن سالم جوالیقی که خدا را در بالا دانست (۱۶۹) و حاحظ (۱۷۱) و محمد بن هیصم کرامی (۱۶۹ ـ ۱۷۱) (تاج) و راوندی و تاج او (۱۷۰ ـ ۱۷۱ و ۱۷۲) و قاضی القضاة (۱۷۱) و مضر و کهمس و احمد جهیمی (بجیمی) و ابوالحسن (فی التصفح) و ایوب سجستانی.
نیز: قال قاضی القضاة: قوم من الوراقین قالوا بنفی الاله
او در ج ۱ شرح نهج یاد می کند از نقض عثمانیه (۳۷۵)
و نسب معتزله (۳۵۱) مانند آنچه در المنیة و الامل آمده است (نیز ۴) و شیوخ معتزله (۱۶۷ ـ ۱۶۸ ـ ۱۶۹ ـ ۱۷۱ ـ ۳) و محمد بن عیسی برغوث (۳۶۸ ـ ۱۶۹) و رازی (۲۶۴) و ابو اسحق نظام (۳۰۹ ـ ۳۶۲ ـ ۱۶۹) و مانوی و مجوس (۲۶۵)
و ابن دیزیل (۲۸۲) (کیست) (فی کتاب صفین) و ابو حفص معود (۳۶۲) (من اصحابنا) و واصل (۳۸۳) (کلامی از او) و ابو عثمان خالدی ۱۸۹ (شعری از او) و ابو عبدالله بصر متکلم (۲۰۴) او در ج ۲ شرح نهج یاد میکند از مقامات اسکافی (۳۳۴) و ابی الهذیل (۱۱۳) و رمانی (۱۰) و ابو علی و ابو القاسم في تفسیریهما و عثمانیه جاحظ (۱۳۶) و کتاب معتضد در سال ۲۸۴ در لعن معاویه از طبری (ص ۲۳۵) و کتاب دوستان ۴۸۵ (مانند ابن ندیم) و آئین عرب ۳۸۱ ـ ۴۵۴.
او در شرح نهج البلاغه (۲: ۳۳۴) یاد کرده است
از: قاضی القضاة درباره طبقه هفتم معتزلی بدینگونه:
۱. ثمامة بن اشرس ابامعن
۲. ابا عثمان جاحظ
۳. ابو موسی عیسی صبیح مردار
۴. اباعمران یونس بن عمران
۵. محمد بن اسمعیل عسکری
۶. عبدالکریم بن روح عسکری
۷. ابو یعقوب یوسف بن عبدالله شحام
۸. ابو الحسین صالحی
۹. صالح قبه
۱۰. جعفر بن جریر جعفر بن میسر
۱۱. ابا عمران بن نقاش
۱۲. ابا سعید احمد بن سعید دری
۱۳. عباد بن سلیمان
۱۴. ابو جعفر محمد بن عبدالله اسکافی و عباد بن سلیمان صمیری و زرقان و عیسی بن هیثم صوفی.
الملل و النحل: ابو سهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل نوبختی (۲۳۷ ـ ۳۱۱) چنانکه در لسان المیزان آمده است (۱: ۴۲۴) کتابی است بزرگ و شهرستانی در الملل و النحل خود از او گرفته است. او ردود و نقوض فراوان هم دارد. از این کتاب او جز در لسان المیزان یاد نشده است. (الرجال نجاشی ۲۲ ـ الفهرست طوسی ش ۳۶ ـ الفهرست ابن ندیم ۲۵ ـ معالم ش ۳۶ ـ خلاصه ۹ ـ ابن داود ۵۸ ـ استرابادی ۵۸ ـ مامقانی ۱: ۱۳۹ ـ شهرستانی ۱: ۳۲۹ ـ اقبال ۹۶).
الملل و النحل: ابن ابی الدم قاضی شهاب الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله همدانی حموی شافعی درگذشته ۸۴۲ شارح الوسیط غزالی (المهرجان لابن سینا ۳: ۲۷۲ ـ لسان المیزان ۲: ۲۹۳ ـ چلبی ۲: ۶۳۳).
الملل و النحل: ابو منصور عبدالقاهر بغدادی درگذشته ۴۲۹ که خود او در الفرق بین الفرق (ص ۶۰ و ۲۱۷) از آن یاد کرده و در التبصیر في الدین ابو المظفر شاهفور اسفرایینی (ص ۱۲۰) هم از آن یاد شده است. بروکلمن نسخه ش ۵۵۵ عاشر افندی را همین کتاب دانست (ذیل ۲: ۶۶۷).
مناظره سیزده تن از دانشمندان اسلامی و متکلمان دیگر مذاهب نزد یحیی بن خالد بن برمک که در مسائل کلامی و فلسفی گفتگو میداشتند در عشق: علی بن هیثم امامی شیعی و ابومالک حضرمی خارجی شاری و محمد بن هذیل علاف معتزلی و هشام بن حکم کوفی امامی و ابراهیم بن یسار نظام بصری معتزلی و علی بن منصور شیعی یار هشار بن الحکم و معتمر بن سیمان معتزلی و بشر بن معتمد معتزلی بغدادی و ثمامة بن اشرس معتزلی و سکال امامی یار هشام بن الحکم و صباح بن الولید مرجئی و ابراهیم بن ملک متفقه بصری و موبذ مجوسی و داور مجوسان (مورج الذهب ۶: ۳۶۸ ـ ۳۷۶).
المنیة والامل: احمد بن یحیی بن المرتضی درگذشته ۸۴۰ (چاپ حیدر آباد در ۱۳۱۶/۱۹۰۲ و بیروت).
المواقف: قاضی عضدالدین ایجی.
مهذب المقالات: ابو محمد عبدالله بن محمد بن حسن خالدی مرجئی قدری المفتری.
(ابن ندیم ۲۴۰ (با دو خالدی دیگر) ـ التنبیه والاشراف ۳۴۳ ـ تبییین کذب المفتری ۱۳۱ ـ الفرق بین الفرق ۲۰ و ۶۹ ـ در المنیة والامل ص ۶۶ از ابو الطیب محمد بن ابراهیم بن شهاب خالدی یاد شده است).
نزاهة الکرام و بستان العوام: از محمد بن الحسین بن حسن الرازی در شصت باب درباره فضایل و معجزات معصومان و امامان شیعی اثنی عشری تا امام دوازدهم. نسخه شماره ۱۴۶۵ کتابخانه ملک بخط نسخ روشن محمد بن ابی زید بن عربشاه بن [سد]ید الحسینی العریضی نوشته روز چهارشنبه ۲۶ ع ۱/۷۴۱ با عنوانهای درشت شنگرف باندازه وزیری و کلفت در کاغذ سمرقندی از نیمه دوم باب سی و سوم تا پایان جلد دوم. پیدا است که نسخه جلد دوم است و جلد نخستین گویا تا باب سی ام بوده است و این جلد نزدیک به سیصد برگ می شود. در بالای صفحه یکم نوشته شده بخط شکسته تازه تر «کتاب قطب الدین کیدری رحمه الله» و این درست نیست چه او در ۵۷۴ و ۵۷۶ و ۶۱۰ در بیهق می زیسته است (فهرست سپهسالار ۲: ۱۲۵ ـ اعیان الشیعة ۴۴: ۲۶۰) گویا چون نام او محمد بن الحسین بن الحسن بیهقی نیشابوری است چنین پنداشته اند. او کفایة البرایا في معرفة الانبیاء و الاولیاء و مباهج المهج في مناهج الحجج دارد و شاید این کتاب ما با ایندو بویژه با دومی بی ارتباط نباشد (معجم المؤلفین ۹: ۲۲۷ ـ روضات ۵۷۶ ـ ریحانة الادب ۳: ۳۰۹ ـ فوائد رضویه ۳۹۳) ابو سعید حسن بن حسین بیهقی سبزواری از مباهج کیدری در ۷۵۲ گزین نموده بهجة المباهج ساخته است (فهرست دانشگاه.۱۱۹۱).
آغاز این نسخه افتاده در باب ۳۳: «وسلامه علیه اثبات کرد و انبیا را فرمود تا بدان عهد و میثاق از ا[ن] بستدند تا حجت باشد بر ایشان».
انجام: «بدین قدر اختصار کنیم که سخن دراز شد و غرض آن بود که از معجزات هر یک اندکی بدانند تا یقین عوام در حق ائمه زیادت شود و بدان مستحق ثواب و نعیم دایم شوند و نویسنده و مترجم [را] بدعا یاد دارند و الحمدلله رب العالمین و الصلوة و السلام علی محمد عبده و رسوله و علی اهل بیته الطاهرین و آله اجمعین.
و قد وقع الفراغ یوم الاربعاء في السادس العشرون ربیع الاول سنة احدی و اربعون و سبعمائه علی ید العبد الضعیف العاصی [الـ]محتاج الی یوم یؤخذ بالنواصی محمد بن ابی زید بن عربشاه بن [سد]ید الحسینی العریضی ... حامدا و مصلیا [علی] ... و آله ... سرا رحماها (؟) الله تعالی (اینجا برخی از کلمات بریده شده و برخی هم زیر کاغذی که روی آن چسبانده اند رفته و درست خوانده نمی شود).
جلد دوم از کتاب «نزهة الکرام و بستان العوام» اخرجه من الکتب و ترجمه محمد بن الحسین بن الحسن الرازی غفر(ه) الله تعالی ولوالیده ولجمیع المؤمنین المؤمنات بمنه وجوده و [الـ]صلواة و السلام علی [الـ]نبی المصطفی وابن عمـ[ـه] المرتضی و علی اولاده الطیبین [الـ]طاهرین و سلم تسلیما کثیرا دائما ابدا باقیا و علی ازواجه (نسخه. زوجة) الطاهرات الزاکیات».
نسخه آقای فخر الدین نصیری که آقای ایرج افشار در مجله دانشکده ادبیات (س ۷ ش ۲) شناسانده اند و تنها بابهای ۱۷ و ۱۸ و ۲۱ تا ۲۶ را دارد و در آن در چهار جا از تبصره العوام یاد شده است (فیلم ش ۱۰۹۳ و عکس ۲۲۵۱ دانشگاه) باید نیمه نخستین همین کتاب باشد. در آن آمده است:
۱. «حافظ ابو موسی در کتاب تنویر از تصنیف خود روایت میکند» و «حافظ ابوموسی گوید» و «ابوموسی حافظ» (باب ۳۶)
این یکی باید همان «حافظ ابو موسی» شافعی باشد که «صاحب حدیثی بود در اصفهان» و در تبصرة العوام (ص ۹۲ باب ۱۳) از او یاد شده است و او باید همان حافظ ابو موسی محمد بن عمر بن ابی عیسی احمد اصفهانی مدیسی شافعی (۵۰۱ ـ ۵۸۱) باشد. سرگذشت او در وفیات الاعیان (ش ۵۹۰) و تذکرة الحفاظ (۴: ۱۲۴) و طبقات الشافعیة سبکی (۴ :۹۰) و مآت الجنان یافعی (سال ۵۸۱) و ریحانة الادب (۳: ۵۱۰) و معجم المؤلفین (۱۱: ۷۶) و الاعلام (۷: ۲۰۲) هست ولی نامی از این کتاب در اینها برده نشده است.
۲. «طبری گوید این حکایت از نسخه ابو جعفر الدوریستی که بخط خود نوشته بود در سال چهارصد و یک نقل کردم ...» (ذر ذکر معجزات امیرالمؤمنین).
۳. «شخصی از بلاد اندلس نام وی محمد بن عبدالرحمن بن سلمان بن ربیع القبسی کتاب کرده است در سال پانصد و ده از هجرت رسول صلی الله علیه و آله نام آن «المعرب من بعض عجایب المغرب» (باب ۳۴).
۴. «پانصد سال بلکه ششصد سالست تا شیعت علی تفحص میکنند که علت چیست که دشمن صحابه ضال و گمراه باشند» (باب ۳۴).
۵. «وما بابی درین معنی یاد کردیم در تبصره در بعضی از آنچ ایشان اثبات کنند در حق شیوخ و اهل تصوف از معجزات که آنرا کرامات نام نهند. و اگر کسی خواهد که از آن باخبر باشد از تبصرة العوام طلب دارد و اینجا اندکی یاد کنیم از کرامات اهل سنت» (باب ۳۶ گ ۳۶ پ)
۶. «و آنچه در حق متصوفه گویند از معجزات و نامش کرامات نهند بسیار است بعضی در تبصرة العوام یاد کردیم و دو سه از آن درین موضع یاد کنیم» (باب ۳۶ گ ۳۹ پ س ۱) (تبصرة العوام باب ۱۶ و ۱۷)
رضی الدین علی بن طاوس (۵۸۹ ـ ۶۶۴) در فرج المهموم في معرفة منهج الحلال و الحرام من علم النجوم که در پایان آن می نویسد که من آنرا روز سه شنبه ۲۰ محرم ۶۵۰ در کربلا بانجام رسانده ام ولی در میانه آن از تاریخ ۶۵۲ یاد میکند (ص ۱۴۷ چاپ نجف) بندی از همین کتاب «نزهة الکرام و بستان الموام» را بنام «محمد بن الحسین الرازی» آورده و گفته «الحدیث الخامس و العشرون فیما روی لمن قوله حجة في العلوم بسحة علم النجوم نقلناه من کتاب «نزهة الکرام و بستان العوام تألیف محمد بن الحسین الرازی و هذا الکتاب خطه بالعجمیة فکلفنا من نقله الی العرببیة فذکر في الواخر المجلد الثانی منه ما هذا لفظ من عربه ...»
این بند درباره گفتگوی امام موسی کاظم است با هارون در نجوم (ص ۷ چاپ ۱۳۶۸ نجف).
از این قراین بر می آید که نزهة الکرام پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۰ سال تألیف فرج الهموم ساخته شده است.
مجلسی در سرگذشت همین امام (۱۱: ۲۷۶) همین بند را از همین کتاب با رمز «نجم» آورده است این بند گویا در باب ۵۴ این کتاب هست (ش ۱۴۶۵ ملک)، در مستدرک (۳: ۵۰۰) بنقل از ریاض العلما از آن یاد شده است.
در الذریعه (۳: ۱۰۷) آمده که این کتاب دو تا است یکی فارسی و دیگری عربی ـ در اعیان الشیعه (۴۴: ۲۶۴) بنقل از ابن طاوس از این رازی و همین کتاب یاد شده است.
در حدیقة الشیعة از آن یکبار بنام نزهة الکرام یاد شده و بندی از آن در باره مطاعن مشترک شیوخ ثلثه آمده و یکبار دیگر بنام بستان الکرام یاد شده و چند بندی از آن درباره معجزات علی آورده شده و هر دو بار نامی از مؤلف آن بده نشده است.
گویا این کتاب ترجمه ای باشد از: البستان یا بستان الکرام از ابوالحسن محمد بن ابی العباس احمد بن علی بن حسن بن شاذان فقیه قمی خواهر زاده یا نواده خواهر ابن قولویه و زنده در ۴۱۲ و استاد کراجکی (لسان المیزان ۵: ۶۲ ـ رجال استرابادی ص ۱۳۹ در سرگذشت پدر او ـ تعلیقه بهبهانی ص ۲۸۰ ـ مستدرک ۳: ۵۰۰ بنقل از ثاقب المناقب عماد طوسی و ریاض العلماء ـ روضات ص ۳۰۷ و ۵۴۳ ـ در رجال استرابادی از این رازی یاد نشده است).
نظم الفرائد و جمع الفوائد فی بیان المسائل التی وقع فیها الاختلاف بین الماتریدیة والاشعریة في القصائد مع ذکر ادلة الفریقین: عبدالرحیم بن علی شیخ زاده، چاپ ۱۳۱۷ ق مصر.
نفائس الفنون في عرائس العیون: شمس الدین محمد بن محمود آملی (علم مقالات فن چهارم علوم محاوره از مقاله چهارم علوم اواخر از قسم نخستین).
النقض علی الباطنیة: ابوعبدالله محمد بن علی بن رزام طائی کوفی: زنده پیش از ۳۴۵ (فهرست ۲۶۴ ـ التنبیه والاشراف ساخته ۳۴۵ ص ۳۴۳ ـ البدء و التاریخ ۱: ۱۳۷ و ۵: ۱۳۴ ـ حواشی قزوینی بر جهانگشای جوینی ۳: ۳۲۵ و ۳۲۷ و ۳۳۰ و ۳۳۵ و ۳۳۶ انعاط الحنفاء ۲۵).
النکت البدیعة في فرق الشیعة: شمس الدین ابو الحسن سلیمان بن عبدالله بن علی بن حسن بحرانی سراوی ماحوری (شب ۱۵ رمضان ۱۰۷۵ ـ ۱۷ رجب ۱۱۲۱)
(اجازه عبدالله بن صالح لاهیجی بحرانی درگذشته ۱۱۳۵ ـ لؤتی البحرین ص ۹ چاپ سنگی ـ کشف الحجب ۵۸۸ ـ اعیان الشیعه ۳۵: ۳۳۷ ـ ایضاح المکنون ۲: ۶۷۶).
ـ سما هیحی چهار اجازه داده است:
ـ به شیخ محمد بن عبدالمطلب بحرانی
ـ به شیخ ناصر بن محمد جارودی که بزرگ است و سودمن و نوشته در بهبهان در ۱۱۲۸
ـ به شیخ یاسین بن صلاح الدین علی بلادی شیرازی که بزرگ و مبسوط است و در پایان منیة المارسین گذارده شده است. در نسخه ش ۱۱۶۰ دانشگاه چون ناقص است نیست (۶: ۲۳۶۴)
ـ به جمال الدین یوسف بن محمد قاسم عاملی جبراتی نوشته مشهد در ۱۱۱۵ (ذریعه ۱: ۲۰۴ و ۲۰۵)
النوروز والمهرجان: ابوالحسن علی بن هارون بن علی بن یحیی بن ابی منصور ابان جشنس شاعر ادیب متکلم ایرانی از خاندان یزد گرد (۲۷۷ ـ ۳۵۲) (ابن ندیم ۲۰۶)
وصف مذاهب الصابئین و الثنویة الکلدانیة و مقالات الثنویة و الحرانیة. ابوالعباس ابن الطیب احمد بن محمد بن مروان بن الطیب سرخسی شاگرد کندی و کشته معتضد.
(ابن ندیم ۲۴۲ و ۲۴۳ و ۳۶۵ ـ البدء و التاریخ ۱: ۱۴۳ ـ قفطی ۷۷)
فرهنگ ایران زمین ـ جلد دوازدهم ـ صفحه 98
پنجشنبه ۱۳ اسفند ۱۳۸۸ ساعت ۰:۴۳
نظرات



نمایش ایمیل به مخاطبین





نمایش نظر در سایت